25 jaar STAR: van treintje rijden tot erkend museumbedrijf

Het rijdende museum moest vanaf 1992 alles vanaf de grond aan af opbouwen, alleen een roestige spoorlijn hadden de Nederlandse spoorwegen nog laten liggen. 25 jaar later staat er een stevige erkende museumorganisatie.

Het had niet veel gescheeld of er was nooit een museumspoorlijn op de Drents - Groningse grens geweest. Als in 1991 niet een aantal fanatiekelingen onder leiding van Theo Euverman aan de bel hadden getrokken, hadden de Nederlandse Spoorwegen de lijn Veendam-Stadskanaal-Nieuw Buinen-Musselkanaal gesloopt. Euverman en zijn medestanders vonden dat er dan een belangrijk stuk industrieel erfgoed in de Veenkolonien verloren zou gaan. Dat mocht niet gebeuren.

De Nederlandse Spoorwegen wilden de snijbrander in de spoorlijn zetten omdat het laatste goederenvervoer opgehouden was. Philips in Stadskanaal was jarenlang een trouwe klant, maar vervoerde steeds minder per spoor. In de vorige eeuw reden er onder meer goederentreinen naar vleesfabriek Udema in Gieten en was er afvoer van aardappelen vanuit Rolde.

Met een ambitieus plan voor de realisatie van een museumspoorlijn stapten Euverman en zijn medestanders naar de NS, de gemeenten Stadskanaal, Veendam en de provincie. Niet zozeer bij NS, maar vooral in de regio werd het plan met de nodige scepsis ontvangen. De NS wilde eerst een onbetaalbaar bedrag voor de lijn hebben maar dat bedrag werd ;ager na een aantal onderhandelingen.

In afwachting van het definitieve groene sein voor een museumtrein maakte de eerste groep vrijwilligers van de STAR de 27 kilometer lange spoorlijn weer vrij van bomen en struiken. Vrijwilliger van het eerste uur André Pathuis herinnert zich dat om de paar meter wel een boom of stuik uit de spoorlijn groeide. Ook was er veel achterstallig onderhoud. De NS had alleen het minimale gedaan om de spoorlijn tot 1991 berijdbaar te houden. Stations, perrons en bewaakte overwegen waren al gesloopt.

"Er was hier niks meer dan behalve roest en wildernis", herinnert vrijwilliger van het eerste uur André Pathuis zich. Veel snoeiwerkzaamheden gebeurden vooral in het begin met de hand. "We hadden zelf een boom-hevel-apparaatje gebouwd om de snel omhoogschietende jonge berken tussen de bielzen uit te trekken."

Je kunt het je bijna niet meer voorstellen, maar Stadskanaal was vroeger een flink spoorwegknooppunt. Vanaf 1900 ontwikkelde Stadskanaal zich als een spin in het web van treinlijnen naar Emmen, Assen, Ter Apel, Delfzijl en Groningen. De trein werd het nieuwe en snellere vervoermiddel voor reizigers en goederen. Vanaf eind jaren dertig van de vorige eeuw werd de trein steeds meer verdrongen door het wegverkeer. Niet alleen omdat auto’s, bussen en vrachtwagens en ook het wegennet steeds beter werden, maar ook omdat het bezitten van een eigen auto voor steeds meer mensen bereikbaar werd. Tussen 1935 en 1977 werden de meeste spoorlijnen gesloten. Eerst voor reizigersvervoer, daarna voor goederen, waarna uiteindelijk afbraak volgde. Alleen Veendam – Musselkanaal bleef open voor goederentreinen.

In 1994 rijdt uiteindelijk de eerste STAR-museumtrein. Ook worden bij een Duitse museumspoorlijn twee kleine stoomlocomotieven en rijtuigen aangeschaft. Volgens Euverman ook om aan de sceptici te laten zien dat museumtrein-plannen serieus zijn. Toen in 1995 de definitieve goedkeuring kwam, werd de museumtrein een blijvertje. De locomotieven kregen liefkozend de namen Anna en Emma.

In Stadskanaal verrees een werkplaats voor de treinen en een nieuw station, gebaseerd op bouwtekeningen van het originele in 1979 gesloopte hoofdstation. Sinds 1998 heeft Stadskanaal weer een echt station en begint het 'treintje rijden' steeds meer op een rijdend museum te lijken.

"Vele bezoekers en toeristen maakten een stoomtreinrit maar zijn daarna snel weer weg", vertelt Lars Blaauw:, al 21 jaar vrijwilliger bij STAR. "Als we nog meer een museum zouden worden, dan konden we de bezoekers meer bieden en ook meer van onze grote collectie laten zien. Met dat plan zijn we naar de overheid gegaan." De regionale overheden zien daar ook wel iets in en vanaf 2006 wordt het emplacement Stadskanaal omgetoverd in de sfeer van 1920, met een rijtuigenloods/permanent museum, een goederenloods, het herstel van de spoorhaven en uitbreiding van het aantal sporen.

Behalve de complete ombouw van Stadskanaal wordt ook het achterstallige onderhoud van de 27 kilometer lange spoorlijn aangepakt. De 6 miljoen euro subsidie van de Europese Unie wordt met tonnen overschreden. Vooral het veel duurde baanonderhoud nekt de STAR. De af te voeren spoorbielzen zijn ineens van afvalhout veranderd in chemisch afval en dat stuwt de kosten op. De provincie, beide gemeenten en het bedrijfsleven redden uiteindelijk de STAR.

De kleine stoomloc's Anna en Emma hebben inmiddels plaats gemaakt voor de STAR locomotief die nu in het hele noorden beroemd is: de Rus. Een kolossaal stoommonster dat na de Tweede Wereldoorlog als oorlogsbuit door de Russen is meegenomen uit Duitsland. Hoewel van origine een locomotief uit de Duitse serie 52, heeft bij de STAR de locomotief de Russische uitmonstering gehouden.

De STAR is nog amper uit het financiële dal geklauterd als in 2009 de volgende ramp gebeurd: brandstichting in de treinenwerkplaats, niet alleen de Rus maar ook andere locomotieven en rijtuigen raken zwaar beschadigd. Zo zwaar dat rijden niet meer mogelijk is, de STAR zit zonder 'stoom'. De vrijwilligers huilen bij elkaar uit en in reccordtempo van een dik half jaar wordt de Rus weer hersteld.

Als in 2002 koningin Beatrix tijdens een officieel bezoek een stoomtreinrit komt maken is dat voor de STAR het bewijs van wat vele bezoekers al jaren weten: de STAR is uitgegroeid tot een erkende museumorganisatie. Behalve "gewone" stoomtreinritten zijn er jaarlijks een aantal evenementen en wordt de expertise van de STAR-medewerkers ook bij andere railmusea ingezet. Ondertussen gaat het restaureren van stoomlocomotieven gewoon door.

De STAR gaat haar verjaardag groots vieren. Tijdens het evenement Stadskanaal Onder Stoom rijden niet alleen de eigen treinen, maar ook die van andere railmusea in ons land.