De unieke radiotelescoop LOFAR

EXLOO - Koningin Beatrix stelde op 12 juni de grootste radiotelescoop ter wereld in gebruik. LOFAR is te vinden tussen Exloo en Buinen.
De telescoop voor astronomisch onderzoek bestaat uit een netwerk van 25.000 kleine antennes, die verspreid zijn over 36 velden in Noord-Nederland en enkele plaatsen in Noord-Europa. De antennes zijn via glasvezelkabels verbonden met een centrale computer in Groningen. De telescoop kan hiermee een diameter van honderd tot duizend kilometer bereiken. De koningin kreeg tijdens in bezoek in 2008 al informatie over de nieuwe radiotelescoop.
ASTRON
LOFAR, wat staat voor LOw Frequency ARray for Radio astronomy, is een ICT-project van ASTRON in Dwingeloo. Het project is ontstaan uit de ambitie van sterrenkundigen om het prille begin van ons heelal waar te nemen. Eind 2000 werd het plan gepresenteerd. LOFAR moet de zwakke signalen oppikken van sterren en kleine zwarte gaten die ontstonden toen het universum pas een half miljoen jaar oud was. Daarvoor is een radiotelescoop nodig die honderd maal gevoeliger is dan de huidige telescopen.
Internationaal
LOFAR ontwikkelde deze radiotelescoop als een netwerk van duizenden sensoren. Die kleine antennes zijn verdeeld over een gebied met een diameter van 100 kilometer in Nederland en gekoppeld aan een supercomputer via een uitgestrekt glasvezelnetwerk. Daarnaast worden stations met antennes in Duitsland (5), Groot-Brittannië (1), Frankrijk (1) en Zweden (1) gebouwd en aangesloten op het Nederlandse glasvezelnetwerk.
Glasvezelnetwerk
Het nieuwe netwerk is supersnel, vergelijkbaar met doorsturen van 600 speelfilms of 4000 CD's per seconde. Op een ranglijst van de snelste vijfhonderd computers ter wereld stond hoofdcomputer 'Stella' in 2005 op de zesde plek. Het netwerk wordt ook door derden gebruikt, zoals gemeenten, bibliotheken, scholen en ziekenhuizen. In de Veenkoloniën werden in november 2006 de eerste 150 basisscholen aangesloten. Minister Maria van der Hoeven van onderwijs deed de opening vanuit Maastricht via een beeldverbinding met een school in Borger-Compagnie. Essent heeft in totaal 200 kilometer glasvezelkabel aangelegd.
Bedrijven
Ook bedrijven profiteren mee van dat snelle netwerk. Via microbarometers in de grond van het LOFAR-veld meet het KNMI infrageluid uit de atmosfeer. Het KNMI kan kernproeven registreren en onderzoek doen naar onweer, aardschokken of geluiden van onbekende fenomenen in de atmosfeer. Nieuwe kennis over bodemdaling, watermanagement en gaswinning komt via LOFAR binnen bereik. Landbouwonderzoekers doen met geavanceerde draadloze sensoren onderzoek naar precisielandbouw en bouwen kennis op over het optimaliseren van productieprocessen.
Ontdekking
In juli 2007 werd met de eerste antennes al direct een ontdekking gedaan. Het LOFAR-systeem wist een melkwegstelsel te meten dat 600 miljoen jaar van de aarde verwijderd is. In april 2010 namen sterrenkundigen al 200 keer meer radiogolven waar van pulsars (resten van ontplofte sterren) dan tot nu toe mogelijk was. Nu kan er een kaart worden gemaakt van pulsars in het heelal. De supercomputer 'Stella' staat bij de Rijks Universiteit in Groningen. Die maakt het mogelijk te voorspellen waar zich in onze Melkweg zwarte gaten bevinden. Een zwart gat is een bijzonder hemellichaam, waaruit geen licht of materie kan ontsnappen.
E.T.
Mike Garrett, directeur van sterrenkundig instituut ASTRON in Dwingeloo, denkt dat het mogelijk is dat signalen van buitenaards leven opgevangen kunnen met LOFAR. De telescoop ontvangt namelijk ook de lage frequenties in het radiospectrum voor communicatie. Het idee is ontvangen met scepsis, al was het maar omdat radiostraling uit verre sterrenstelsel er zo lang over doet om de aarde te bereiken, dat de planeet die ze miljoenen jaren geleden uitzond misschien al niet meer bestaat. Een interview met E.T. zit er dus vermoedelijk niet in.
Natuurgebied
Voor het LOFAR-project werd in de Veenkoloniën agrarische grond aangekocht. Het gaat om een gebied van 320 ha aan weerszijden van het Achterste Diep, in het gebied dat namen heeft als Uilenbroeken, Zuurse Landen en Kakenbroeken. Dat is nu in combinatie met de antennes (op terpjes) omgevormd tot natuurgebied met slenken en een opnieuw kronkelende beek. In maart 2008 werd over de inrichting een accoord bereikt tussen provincie, gemeente, waterschap, Drents Landschap en ASTRON. Die investeerden daarna samen 10 miljoen euro om de natuur te ontwikkelen. In september 2009 waren de werkzaamheden afgerond.
Kosten
Het hele LOFAR project kost uiteindelijk 150 miljoen euro. Ongeveer de helft wordt opgebracht door het LOFAR consortium (de samenwerkende wetenschappelijke instituten en het betrokken bedrijfsleven). De resterende 50 procent wordt verkregen uit subsidies van de Nederlandse overheden en Brussel.
Project SKA
Het Rijk en de noordelijke provincies steken samen ook nog eens 3,5 miljoen euro in de bouw van een nieuwe generatie radiotelescopen. In 2018 moet het project SKA, de Square Kilometre Array, van start gaan in Zuid-Afrika of Australië. Dat zijn volgens wetenschappers de beste plekken om de sterrenhemel waar te nemen.
Nederland wil het Europese centrum van het SKA-project herbergen, vertelde demissionair minister van Economische zaken Van der Hoeven tijdens het SKA-congres in de TT-Hall in Assen. En niet alleen het Rijk, ook de provincies Groningen en Drenthe stellen geld beschikbaar voor de nieuwe generatie radiotelescopen. SNN, het Samenwerkingsverband Noord Nederland, steekt 1,5 miljoen euro in het project.
Contact
Het lukt de werknemers van Astron in januari 2011 om de LOFAR-schotels in Drenthe in contact te brengen met antenne-stations in het buitenland. Volgens LOFAR-directeur René Vermeulen kan Astron door het contact met antenne-stations in Frankrijk, Duitsland en Engeland scherpere beelden maken van het heelal. Ook kunnen beelden gemaakt worden van vroege signalen uit het heelal waardoor meer duidelijk wordt over het ontstaan van de eerste sterren. Later komt er nog een antenne-station in Zweden bij.
(luchtfoto's zijn van Topfoto Assen)

Heb je een nieuwstip, nieuwe informatie óf heb je een foutje gespot? Stuur een bericht, foto of filmpje via WhatsApp of mail de redactie.