Vaccinatieplicht, 2G en boosterprikken; nieuw is het niet in Drenthe

Veenhuizen
In de gestichten in Veenhuizen werd volop gevaccineerd tegen de pokken © Miranda Drenth
Tweehonderd jaar geleden werd er in de Koloniën van Weldadigheid vooruitstrevend gestreden tegen de pokken. Maatregelen van toen, zijn nu weer actueel.
Uiteraard is het vergelijken van ziekten niet eenvoudig. Ook tussen de pokken en covid-19, de ziekte die door het coronavirus wordt veroorzaakt, zijn er talloze verschillen, zoals bijvoorbeeld het mortaliteitscijfer. Wat wel overeenkomt, is dat beide pandemieën een wereldwijde aanpak tot gevolg hadden.
"In de koloniën had je constant de doorstroom van kinderen, die brachten de pokken met zich mee. Daar moest iets aan gedaan worden. Veertig procent van de kindersterfte was aan de pokken te wijten", vertelt medisch historicus Hemine Gertrude Roelfsema-van der Wissel uit Langelo. Ze promoveerde aan de Rijksuniversiteit Groningen op een onderzoek naar de gezondheidszorg in de Koloniën van Weldadigheid.

Pokken

In de tijd dat Johannes van den Bosch zijn Maatschappij van Weldadigheid opricht (1818) en armen, wezen en bedelaars naar gestichte koloniën in onder andere Frederiksoord, Wilhelminaoord en Veenhuizen stuurt, vormen de pokken een plaag voor de volksgezondheid. Ook in de gestichten dus. De pokken worden veroorzaakt door het variolavirus. Het virus kan zich via de lucht verplaatsen, maar besmetting kan ook via direct contact met vocht uit blaasjes van een besmet persoon.
Na een paar dagen griep en klachten als hoofdpijn en uitputting ontstaat er uitslag op de huid, waaruit blaasjes opkomen. De blaasjes worden daarna puisten gevuld met stinkend vocht. Bij herstel laten deze pokken los, waarna littekens achterblijven. Maar de pokken kunnen ook via de bloedbaan schade toebrengen aan vitale organen, met de dood als gevolg.

Vaccin

Vanuit Engeland komt een oplossing voor de pokkenplaag. Edward Jenner ontdekte dat kinderen die besmet waren geweest met pokken die bij koeien voorkomen, minder vatbaar werden voor de menselijke variant. Deze koepokken (vaccinia) werden ingespoten bij de mens, en die behandeling werd vaccineren genoemd. "Wanneer bij deze enteling twee weken later de pokken waren opgekomen, werd de inmiddels gehumaniseerde lymfe als vaccin gebruikt bij een volgende kandidaat. Met deze arm-op-arm-methode kon achtereenvolgens een groot aantal personen worden gevaccineerd", schrijft Roelfsema-Van der Wissel in haar onderzoek.
En die koepokvaccinatie werd in Drenthe en Overijssel in de Koloniën van Weldadigheid al vroeg omarmd. Sterker nog, bewoners ontkwamen er niet aan. "Het werd verplicht gesteld voor de armen in de koloniën. Daarmee werd in 1818 al in de vrije koloniën begonnen", vertelt Roelfsema-Van der Wissel. Kinderen, zuigelingen en volwassenen die binnenkwamen werden ingeënt. Als je er terecht kwam, werd je direct gevaccineerd."
Dat kon ook omdat mensen in de koloniën minder mondig waren, vrijheid om tegen het gezag in te gaan was er niet. "Ik denk dat ze volgzamer waren. Maar er zijn ook verhalen van jongens die gevaccineerd werden en het vervolgens probeerden weg te krabben. Ze wilden geen koorts of zwellingen. Want je moest ondanks de klachten gewoon doorwerken."
Ambtenaren waren vrijgesteld. "Maar dat had ook tot gevolg dat kinderen van de ambtenaren overleden aan de pokken", zegt de medisch historicus. Zo overleden drie ongevaccineerde dochters van de wijkmeester in Ommerschans in 1843 tijdens een uitbraak. Waarom weigerden ambtenaren? "Die houding zie je nu ook met corona: het zal mij niet gebeuren. Ze kwamen ook niet in direct contact met de bedelaars. In de gestichten zaten 2.000 mensen heel dicht op elkaar. Dat zorgde voor verspreiding."
Verhaal gaat verder onder de foto
Kolonieschool
Om naar school te gaan was een pokkenbriefje nodig © RTV Drenthe/Roy Schutte

Effectiviteit

Het prikken werd gestimuleerd, artsen konden zelfs een medaille tegemoet zien als ze 100 kinderen hadden gevaccineerd. En na iedere inenting vond dus de arm-op-arm-enting plaats. "Het punt was dat de pokkenstof na vijf personen niet meer zo goed werkte", zegt Roefsema-Van der Wissel.
Telkens werd er gezocht naar manieren om de effectiviteit van de vaccinaties te vergroten. Een oplossing werd gevonden in het bouwen van een rundstal in Ommerschans, zodat er meer koepokstof van goede kwaliteit beschikbaar kwam. "Zoals is gebleken, hebben de Koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid de koepokvaccinatie op meerdere manieren gestimuleerd. Ze waren een voorbeeld wat betreft intensiteit en de omvang van deze vorm van immunisatie", concludeert Roelfsema-Van der Wissel in haar onderzoek. Vooral in Veenhuizen ligt het vaccinatiecijfer hoog.

Voorloper

Volgens de onderzoeker liepen de koloniën van begin af aan dus voorop op het gebied van de pokkenbestrijding. "De dokter in Veenhuizen begon met hervaccinatie in 1832, dat gebeurde daarna overal in de koloniën. Dat werd pas algemeen goed in Nederland in 1840", geeft Roelfsema-Van der Wissel aan dat ook de boostercampagne destijds in Drenthe voorliep. Ook een derde prik kon later volgen, maar helemaal de verspreiding van de pokken tegengaan, lukte niet.
Roefsema-Van der Wissel ziet hoe de geschiedenis zich herhaalt. Want hoewel je in de Koloniën van Weldadigheid nauwelijks aan een prik ontkwam, was dat erbuiten wel anders. Omdat het belang van vaccinatie landelijk werd ingezien, werd het pokkenbriefje voor kinderen in 1823 landelijk gemeengoed, vergelijkbaar met het 2G-systeem waar nu over gedebatteerd wordt.
Voor het systeem is het wel handig dat de administratie op orde is. "Er was iemand vanuit de koloniën die een bewijs wilde voor zijn dochter, die kon in het Westen niet naar school zonder bewijs", vertelt Roelfsema-Van der Wissel. Ze doelt op de ontslagen kolonist Leendert Slot. Zijn dochter Magdalena werd in 1832 niet toegelaten tot haar school omdat ze geen bewijs van vaccinatie had. Slot verzocht de adjunct-directeur van het gesticht in Veenhuizen om alsnog het vaccinatiebewijs uit 1825 op te sturen. "Ja, het is wel te vergelijken met de QR-code die we nu hebben", zegt Roefsema-van der Wissel.
Onder druk van christelijke partijen werd de indirecte vaccinatieplicht via het pokkenbriefje afgeschaft. In 1872, na een flinke uitbraak, werd de vaccinatieplicht toch weer ingevoerd. In de loop der jaren werden er uitzonderingen mogelijk gemaakt, maar pas toen de wereld verlost leek van de pokken, verdween het briefje pas definitief.
Verhaal gaat verder onder de foto
Edward Jenner
Edward Jenner, uitvinder van het pokkenvaccin © Collectie Rijksmuseum Amsterdam/Johann Christiaan Böhme

Pokken nu

Dankzij een succesvolle vaccinatiecampagne zijn de pokken uitgeroeid. "In Somalië werd in 1977 het laatste natuurlijke geval van pokken gediagnosticeerd bij een 23-jarige kok", schrijft het RIVM op een informatiepagina over de ziekte. "De laatste twee gevallen van pokken in 1978 betroffen medewerkers van een laboratorium in Birmingham (Engeland) die per ongeluk iatrogeen besmet werden met het virus via een vrijgekomen aerosol. In 1980 werd de wereld pokkenvrij verklaard en het vaccineren wereldwijd gestaakt."
"De laatste epidemie met pokken (variola major) was in 1951 in Tilburg; 51 mensen werden ziek waarvan twee overleden", meldt het RIVM. Een mildere variant, de variola minor, zorgde in 1954 in Den Haag niet voor dodelijke slachtoffers.
Er zijn op dit moment twee plekken op de wereld waar het pokkenvirus nog bewaard wordt: in Atlanta in de Verenigde Staten en in Novosibirsk in Rusland ligt het virus opgeslagen voor onderzoek. Mocht er ergens een pokkenuitbraak worden ontdekt, dan gaan de alarmbellen flink af. "Een enkel geval van pokken moet behandeld worden als een internationale gezondheidscrisis", schrijft het RIVM.

Heb je een nieuwstip, nieuwe informatie óf heb je een foutje gespot? Stuur een bericht, foto of filmpje via WhatsApp of mail de redactie.