Oer en ijzer in Drenthe, hoe zit dat?

IJzeroer
IJzeroer in de grond © Colin Tobin / Flickr
"Laatst zat ik in de trein tussen Zwolle en Meppel en zag dat daar, aan de rechterkant, nog oer werd afgegraven. Wat is oer precies, en wat kun je er mee?"
Deze vraag werd ingestuurd door een nieuwsgierige treinreiziger naar Zoek het uit!. De redactie dook de Drentse bodem in en vond de volgende antwoorden.

Wat is oer?

Het woord oer is de korte variant van het woord ijzeroer. Andere (veel) minder gebruikte namen zijn ijzeroersteen, ijzermaal, ijzersteen, bruinijzersteen, bruinijzererts, moeraserts, moerasijzererts, moddererts, poelerts, velderts, weide-erts, zodenijzersteen en klappersteen. In Drenthe spreekt men onder andere van orre, oer, aske, bok-oor (een vertaling van het Engelse bogore), witte oer of witte kluun, en jonge oer. Ook rodolm, roedolm, redolm, redoere en joure werden gehoord als Drentse benamingen voor oer. In Groningen werden de roodgekleurde gronden met ijzeroer aangeduid als rodoorn.
Oer is een grondsoort die vol zit met ijzer. Hierdoor krijgt de oergrond vaak een wat roodoranje tint. IJzer dat, in opgeloste toestand, in de bodem wordt verplaatst door het grondwater kan in de vorm van roestvlekken zichtbaar zijn. Groeien deze vlekken uit tot grotere, verharde ijzerstukken dan spreek je van ijzeroer.
Wanneer je uit deze lagen water omhoog zou pompen voor bijvoorbeeld in de tuin, dan komt er bruinrood water omhoog door het ijzer wat er in de grond zit.

Waar vind je oer?

IJzeroer wordt meestal aangetroffen als plaats-eigen gesteente in en langs beddingen van rivieren en beken in Zuid- en Oost-Nederland. De voornaamste vindplaatsen zijn bodems die de ideale omstandigheden bieden voor de vorming van ijzeroer. Hieronder vallen vooral de veengebieden in Drenthe en Groningen, en de dekzandgebieden in Overijssel, Noord-Brabant en Gelderland. Ook in Zuid-Limburg en in de ondergrond van Twente is oer te vinden. Daarnaast wordt ijzeroer bijvoorbeeld ook opgevist uit diepe geulen in de Noordzee.
Op onderstaande kaart is te zien waar er oer te vinden was in Drenthe:
Ijzeroer in Drenthe
Op deze oude kaart is te zien waar er in Drenthe oer te vinden was © De bodem van Drenthe (Wageningen 1965)

Wat kun je met oer?

Oer werd gebruikt voor de productie van ijzer. Dit gaat heel ver terug in de geschiedenis, tot aan de -het woord zegt het al- IJzertijd.
Aan het begin van de IJzertijd werd ontdekt hoe uit ijzeroer ijzer gehaald kon worden. De productie van ijzer uit oer beleefde een hoogtepunt in de Middeleeuwen, toen Nederland de grootste producent en exporteur van ijzer in Europa was.
Het productieproces is door de eeuwen heen sterk gemoderniseerd, maar is in essentie gelijk gebleven. Het ijzeroer in de bodem wordt opgespoord met behulp van een prikstok en wordt, nadat het is afgegraven, geklopt tot kleine stukken en gewassen om het te ontdoen van zand, slib en klei. In een oven wordt vervolgens het ruwe ijzer gescheiden van het restmateriaal, dat slak genoemd wordt.
Na 1880 werd er nog nauwelijks Nederlands ijzeroer gebruikt en na de crisisjaren van begin vorige eeuw volgde het faillissement van de Nederlandse ijzergieterijen. Oorzaken waren de opkomst van de moderne hoogovens en de verbetering van de infrastructuur, waardoor het mogelijk werd om hoogwaardiger ijzererts uit het buitenland te importeren.

Wordt oer nu nog gebruikt?

Ondanks de omvangrijke winning van ijzeroer is het ijzerhoudende gesteente weer veelvuldig in de Nederlandse bodem te vinden, aangezien de vorming van oerbanken slechts enkele tientallen jaren duurt.
Voor zover bekend wordt er nu in Nederland geen ijzeroer meer gewonnen voor de productie van ijzer. Waarom er oergrond werd afgegraven tussen Zwolle en Meppel, wat de vragensteller heeft geconstateerd, is dan ook niet duidelijk. Wel wordt oer nog gebruikt in heel andere toepassingen.
Veel boeren strooien ook nu nog wat ijzeroer in de hokken van jonge biggen ter voorkoming van 'witte schiet' (diarree). Een oud-slager meldde dat hij graag slachtvee van de ijzerrijke gronden langs de Runde kocht vanwege het goede slachtgewicht en de kwaliteit van het vlees.
De zuivelfabriek in Eexterveen hoefde als enige in Drenthe geen boterkleurstof te gebruiken omdat het melkvee vrijwel uitsluitend op ijzerrijke gronden weidde. In de omgeving van Meppel bracht men zo'n vijftig jaar geleden bij dreigend onweer de kinderen rustig naar bed want 'de buie komp de Reest niet oaver, want doar 'zit oer in de grond'. En bij Garminge sloeg bij onweer altijd de bliksem in een bepaalde ijzerrijke weide; dat hield op na de aanleg van een hoogspanningsleiding. Toen deze leiding in 1981 werd verwijderd, was het daarna weer schering en (bliksem)inslag.

Zoek het uit!

Heb jij ook iets gezien waarvan je denkt: hoe zit dat eigenlijk? Stuur je vraag dan in!

Heb je een nieuwstip, nieuwe informatie óf heb je een foutje gespot? Stuur een bericht, foto of filmpje via WhatsApp of mail de redactie.