'Beeld van Jodentransport vanuit Westerbork klopt niet'

trein kamp westerbork
Volgens Dirk Mulder ging mee dan 60 procent van de transporten met personenrijtuigen © NIOD
De trein is symbool van deportatie en vernietiging van Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Historicus en voormalig directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork Dirk Mulder gaat in zijn nieuwe boek in op de transporten naar het Oosten. Het leverde nieuwe inzichten op.
"Synoniem voor Westerbork in de oorlogsperiode was de trein. Deze bepaalde het leven in het kamp", schrijft Mulder in Buitengewone Transporten, Deportaties van Joden, Roma en Sinti uit Nederland, 1940-1945, dat vandaag is gepresenteerd in het herinneringscentrum. "In de nacht voorafgaande aan een vertrek, de zogenoemde transportnacht, werden de namen van de gevangenen voorgelezen die zouden worden abtransportiert. De volgende morgen vertrok de trein met veel sissend geluid. En zo bepaalden staal en stoom het levensritme van iedere gevangene."
Maar de trein is een symbool voor tal van verschillende verhalen. Want niet ieder transport is hetzelfde. "Het beeld dat er is van de transporten, is vooral gebaseerd op de grote transporten naar Sobibor in het voorjaar en de zomer van 1943", vertelt Mulder. Hierbij doelt hij op het beeld van grote transporten waarbij twee- of drieduizend mensen tegelijk worden weggevoerd in goederenwagons. "Dat beeld is over alle transporten heen geschoven. Maar afhankelijk van de periode, groep, bestemming en het oorlogsverloop zijn transporten verschillend geweest."

Sluipende weg

In het boek schetst Mulder hoe de Joden in Nederland steeds harder worden aangepakt na de bezetting door nazi-Duitsland. Van administratieve sancties tot aan de razzia's en uiteindelijk de grootschalige transporten. "Het was een sluipende weg die de bezetter bewandelde bij de Jodenvervolging", legt Mulder in het boek uit. Kamp Westerbork wordt een geoliede deportatiemachine, vanuit hier worden 107.000 Joden, Sinti en Roma gedeporteerd, 102.000 van hen worden vermoord.
Mulder kwam tot een belangrijke ontdekking tijdens de research voor zijn boek. "Meer dan 60 procent van de transporten is met een personenrijtuig gegaan, zelfs naar Sobibor. Dat is duidelijk een nieuw inzicht. De eerste transporten gingen met goederenwagens, dat stuitte op kritiek, ook van kampcommandant Albert Gemmeker", zegt Mulder. Gemmeker wilde koste wat kost onrust voorkomen in het kamp. "Hij achtte dat geen juiste manier van vervoer en wilde dat er personenrijtuigen werden ingezet. In de loop van de oorlog kwam er steeds minder materieel beschikbaar. Toen werd er vaker gebruik gemaakt van goederenwagons."
En dat was volgens Mulder niet uitzonderlijk. "Ook soldaten die naar het front moesten werden in goederenwagons vervoerd. Maar soms was het beter om met vijftien mensen met alle ruimte in een goederenwagen te zitten, dan in een overvol personenrijtuig." Het beeld dat veewagens werden ingezet is volgens Mulder onjuist. "Die zijn niet gebruikt. Het gaat altijd om goederenwagons, met name voor kwetsbare producten die niet nat mochten worden." Het beeld van veewagons is ontstaan doordat het wegvoeren van Joden vaak werd vergeleken met veetransporten.
Bekijk hieronder de video met Dirk Mulder:
Buitengewone transporten

Transporten beschreven

Andere inzichten die Mulder kreeg was dat het aantal transporten hoger was dan de 97 waar in Westerbork het monument voor is opgericht. "Ook is het meerdere keren gebeurd dat een trein die vanuit Westerbork vertrok, in Duitsland gesplitst werd. Als je alle aankomsten in kampen optelt, kom je op een hoger aantal uit."
Het boek is een afwisseling van persoonlijke verhalen en de meer zakelijke kant van de transporten, met treintijden en tussenstations. Details komen uit achtergebleven briefjes, dagboeken en ooggetuigenverslagen. Zo citeert Mulder kampoverlevende S. van den Bergh, die uitlegt hoe kampcommandant Gemmeker op een transportdag 's ochtends vroeg namen uitkoos van mensen die met de trein mee moesten. "Achteloos, met gehandschoende hand, de sigaret schuin in de mondhoek, alsof hij bij een grabbelton stond op een fancy-fair."
"Wat ik ook heb geprobeerd is de rol van de spoorwegen te beschrijven. In Nederland in de richting van de Nederlandse Spoorwegen, maar het is ook heel interessant hoe dat in Duitsland is gegaan met de Deutsch Reichsbahn", zegt Mulder. Waar in Nederland de NS tegemoetkomingen betaalt aan slachtoffers, is het in Duitsland nog niet zo ver. "De leiding daar heeft eigenlijk nooit excuses aangeboden, zij wijzen naar de staat waar ze onderdeel van waren en nog steeds zijn."
(Tekst gaat verder onder de foto)
Buitengewone transporten
Beeld uit boek Buitengewone Transporten © Buitengewone Transporten

Ontdekking

Oud-directeur Mulder was 33 jaar werkzaam bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. De meeste informatie die hij voor zijn boek gebruikte, was hem al bekend. Wel kreeg hij een nog beter beeld van kampcommandant Gemmeker. "Het is een man met tegenstrijdigheden. Aan de ene kant protesteert hij tegen de goederenwagens, aan de andere kant probeert hij het ziekenhuis zo leeg mogelijk te krijgen en stuurt hij zieken op transport. Het is een hele slimme, intelligente man geweest, die ook juist bezig was met beeldvorming."
Het bekende treinbord waarop 'Westerbork-Auschwitz' stond en 'Auschwitz-Westerbork', gevolgd door de opdracht om hem gesloten terug te brengen komt volgens Mulder ook uit de koker van Gemmeker. "Die is een, hoogstens twee keer gebruikt en ook nog op transport naar Sobibor", zegt hij over het koersbord dat ook iconisch werd voor de transporten. Hij twijfelt of Gemmeker wist wat zich in Sobibor afspeelde, maar de commandant wilde zijn opgeknapte treinen wel terug. Toen die wagons twee keer geplunderd terugkwamen, gaf hij op.
Buitengewone transporten, boek Dirk Mulder over transporten westerbork
De cover van het boek van Dirk Mulder © Buitengewone Transporten

Heb je een nieuwstip, nieuwe informatie óf heb je een foutje gespot? Stuur een bericht, foto of filmpje via WhatsApp of mail de redactie.