Generaal Johannes van den Bosch: 'Een charmante man, maar wel eigenwijs'

Auteur is cultuurhistoricus Angelie Sens. Vijf jaar werkte ze aan het boek over generaal Johannes van den Bosch. In Drenthe vooral bekend van de Maatschappij van Weldadigheid. Hij stichtte in 1818 de eerste armenkolonie in Frederiksoord. Daarna volgden ook nog Wilhelminaoord, Boschoord, Willemsoord, Veenhuizen, Ommerschans en Wortel en Merksplas in België. Het idee: armen een nieuw bestaan geven door ze op het land te laten werken.

We weten inmiddels hoe dat is afgelopen. De maakbare samenleving waarvan deze generaal droomde, bleek uiteindelijk maar voor een deel te werken. Maar de gedachtegang van Van den Bosch heeft in de wereld meer leiders bezig gehouden. Zo ontdekte auteur Angelie Sens. De generaal stond aan de wieg van onze verzorgingsstaat. Verplicht onderwijs in de kolonie, gezondheidszorg en de zorg voor ouderen.

Sens noemt hem de 'Kolonieman'. Een aimabele, charmante man die in een moordend tempo projecten uitvoerde. Maar tegenspraak duldde hij niet. Zo schrijft ze in het ruim 400 pagina's dikke boek. Een persoonlijke noot vond ze overigens niet. Of je moet tussen de regels door lezen. Van den Bosch schreef veel, maar vooral over de zaken waar hij mee bezig was.

Johannes van den Bosch werd in 1780 geboren in Herwijnen in Gelderland. Hij overleed in 1844 in Den Haag op zijn landgoed Boschlust. Vlakbij het huidige Centraal Station in de stad. "Een charmante innemende man met overtuigingskracht. Hij kreeg de mensen mee in zijn projecten. Maar hij was ook een driftkikker, eigenzinnig, scherp en intelligent. Sommige mensen vonden hem te impulsief. Hij kon ook goed praten in het openbaar en mensen overtuigen. Hij vond wel dat hij altijd gelijk had."

Wat velen niet weten is dat Van den Bosch ook actief is geweest in Suriname. "Hij is in Indië begonnen als militair. Daar heeft hij een eigen landgoed gehad en geëxperimenteerd met landbouw. In Nederland heeft hij dus de koloniën opgericht. Daarna is hij in Suriname en de Antillen geweest. Daarna weer naar Java als gouverneur generaal." En hij is in Nederland ook nog minister geweest.

Van den Bosch kreeg steeds de opdracht om orde op zaken te stellen. In Suriname bijvoorbeeld in de tijd van de slavernij. Daar moest wat Van den Bosch betreft een einde aan komen. "Hij wilde het afschaffen omdat het er aan zat te komen. Engeland had de slavenhandel al afgeschaft in 1807. Veel landen volgden. En hij keek dertig jaar vooruit. De economische groei moest worden bevorderd en iedereen moest in vrijheid kunnen werken tegen een loon, zodat ze hardwerkende burgers zouden worden die zouden sparen en consumeren en dus uiteindelijk belasting betaalden. Dat is goed voor de economie en voor de schatkist." Het lukte hem uiteindelijk niet om de slavernij in Suriname af te schaffen. Het werd tegen gehouden.

De generaal was zijn tijd ver vooruit volgens Sens. "Hij was op het juiste moment op de juiste plek. Hij liep niet aan de leiband van koning Willem I. De maatschappij hervormen. Dat wilde hij. En daarin speelde de landbouw een grote rol. Hij was ook een erkend deskundige op dit punt."

En dan is er nog een ander plan dat hij bedacht en uitvoerde. Het cultuurstelsel in Nederlands Indië. De inheemse bevolking moest zo'n twintig procent van de opbrengst van bijvoorbeeld koffie, thee en suiker afstaan aan Nederland. Deze 'luxe' goederen werden in Nederland verhandeld en leverden heel veel geld op. De bevolking van eilanden als Java moest het ontgelden.

Sens: "Het is een uitbuitingssysteem geweest. De gedachte erachter was goed. Alleen op Java zag hij dat het niet mogelijk was om zonder de dorpshoofden de bevolking aan het werk te zetten op de plantages. Dorpshoofden kregen een percentage om dorpsbewoners aan het werk te zetten. Dat heeft voor uitbuiting, hongersnood, sterfte en geweld gezorgd." Maar wist hij dat het een slecht systeem was? "Ja. Maar hij stapt eroverheen. Het was een man die vond dat het moest lukken. De schatkist moest worden gevuld. Hij heeft de fouten gezien en beschreven."

Johannes van den Bosch was een veelzijdig man. Dat er nu een biografie uit is gebracht, zet weer even de schijnwerpers op hem. En dat verdient hij volgens auteur Angelie Sens ook. Hij was internationaal vermaard. Zeker na de oprichting van de armenkoloniën in Drenthe. Ze kwamen vanuit heel Europa in Frederiksoord kijken hoe hij armen aan een nieuw bestaan hielp.

Zijn werk is vertaald in het Frans en het Engels. Abraham Lincoln, de zestiende president van Amerika, las zijn werk in de jaren zestig van de negentiende eeuw. Het moment waarop de burgeroorlog werd beëindigd en de slavernij werd afgeschaft. En in Frankrijk is een vermaard landbouwinstituut opgericht (institut agricole Maitrait) met als achtergrond de theorieën van Johannes van den Bosch.

"Er is nu veel aandacht voor hem. Maar wat ik steeds zeg is dat Johannes van den Bosch meer is dan de Koloniën van Weldadigheid. Hij verdient een plek in de geschiedenis als één van de belangrijke mensen in de negentiende eeuw. Hij wordt nu niet genoemd. Hij was een groot economisch denker, landbouweconoom. Een hele slimme man."