Moord, geweld en geloof. Het hoogveen als archief van onze geschiedenis

Het oorspronkelijke hoogveen is nagenoeg verdwenen, door grootschalige ontginningen voor landbouw en turfwinning, zoals hier omgeving Emmen.
Oorspronkelijk hoogveen verdween door ontginningen, landbouw en turfwinning, zoals hier omgeving Emmen, 1910-'30 © Drents Archief / Collectie Van Weydom Claterbos
Het hoogveen als archief van ons verleden. Wetenschappers uit meerdere landen hebben veenmummies, skeletten en lichamelijke resten onder de loep gelegd in een groot Europees onderzoek. Ook Drenthe en bewoners die duizenden jaren geleden, vaak met geweld, om het leven kwamen en in het veen geconserveerd zijn, komen aan bod.
Voor Dr. Roy van Beek van de Universiteit in Wageningen en zijn collega's een klus die vaak meer weghad van detective- en forensisch onderzoek dan van 'gewoon' archeologisch onderzoek.
Paar van Weerdinge
Fragment van het 'Paar van Weerdinge' © Collectie Drents Museum

Het Paar van Weerdinge. Het 'echtpaar Veenstra' bestond uit twee mannen

Dr. Roy van Beek: "Ik ben prehistorisch archeoloog, dan richt je je op periodes zonder geschreven bronnen. Je moet het doen met bewijzen die je zelf kunt vinden, of van andere archeologen. Daarmee ga je aan het puzzelen en dat voelt soms wel een beetje als CSI-achtig detectivewerk. Zeker als er ook nog een misdaad, zoals we het nu zouden noemen, in het spel is geweest."
Een voorbeeld van zo'n mogelijke misdaad is het verhaal van het Paar van Weerdinge. Van Beek: "Twee veenlijken die gevonden zijn aan de rand van het voormalige Bourtangerveen, een immens moerasgebied. Bij het veensteken werden twee lichamen gevonden. Aanvankelijk dacht men aan een man en een vrouw, in de krant 'het echtpaar Veenstra' genoemd. Later bleek dat het twee mannen waren. Eén van de twee is duidelijk door geweld om het leven gebracht. Die had een steekwond in zijn buik die 'm fataal is geworden. Bij de tweede is waarschijnlijk ook geweld in het spel geweest. Het is één van de meest spectaculaire vondsten die we uit Drenthe hebben, naast het Meisje van Yde."
Waar we de doodsoorzaak konden vaststellen, is opvallend vaak geweld aan de orde. Mensen kunnen op hun hoofd geslagen zijn. Dat zie je aan de schedel terug. Het kan zijn dat iemand opgehangen is, of gewurgd
Dr. Roy van Beek - Universiteit van Wageningen

Conclusie onderzoek: niet alle veenlijken slachtoffer rituele offers, wel vaak van geweld

Het hoogveen als laatste rustplaats, of als decor van moord, doodslag en geweld? Van Beek: "In totaal hebben we meer dan duizend individuen teruggevonden, door de tijd heen. Van een deel daarvan is de doodsoorzaak bekend. Waar we konden vaststellen wat de doodsoorzaak was, is opvallend vaak geweld aan de orde. Dat kan van alles zijn. Mensen kunnen op hun hoofd geslagen zijn. Dat zie je dan aan de schedel terug. Het kan zijn dat iemand opgehangen is, of gewurgd. In het verleden zijn daar allerlei verklaringen aan gekoppeld en één daarvan wijst op rituele offers, een hele populaire theorie in de archeologie. Wat we in het artikel proberen uit te leggen, is dat er ook best andere oorzaken kunnen zijn geweest. Iemand die beroofd werd op een paadje in het veen. Of misschien door simpelweg te verdwalen en te verdrinken in de venen. We proberen in dit verhaal een iets genuanceerder beeld te schetsen dan alleen maar te zeggen: al die veenlijken zijn allemaal rituele offers aan hogere machten."
schedel met pin
Schedel van de 'Man van Porsmose' (Denemarken) © Wikimedia, Nationalmuseet, Denemarken

Het hoogveen: 'natuurbegraafplaats' of plaats delict?

Ondanks alle menselijke resten kunnen we moeras en hoogveen moeilijk als natuurbegraafplaats bestempelen, beaamt ook Roy van Beek: "Dat klopt. Je zou het een soort natuurbegraafplaats in letterlijke zin kunnen noemen. De normale begraafplaatsen, tussen aanhalingstekens, liggen nooit in dit soort moerasachtige landschappen. Het gaat dan bijvoorbeeld om mensen die begraven werden in hunebedden, en later grafheuvels en urnenvelden. Begraafplaatsen waar soms tientallen of honderden mensen bij elkaar werden begraven. Zo'n moeras wijkt daar natuurlijk van af."
Roy van Beek
Dr. Roy van Beek van de Universiteit van Wageningen © Roy van Beek
We weten uit onderzoek dat sommige mensen voor hun dood een grote reis hebben gemaakt. Soms wel van honderden kilometers. Het zou om een bedevaart kunnen gaan.
Dr. Roy van Beek - Universiteit van Wageningen

Het moeras als levensgevaarlijke plek voor een mens? 'Beetje nuanceren'

Het onderzoek is niet "af". Van Beek ziet het meer als een beginpunt is van nieuw onderzoek: "Wat ik zou willen weten is hoe deze personen geselecteerd waren. Wat is hun levensgeschiedenis? We weten uit onderzoeken (chemische analyses van het haar van enkele Deense veenlijken) dat een aantal van hen grote reizen heeft gemaakt, het zou om een bedevaart kunnen gaan. Een grote reis naar een specifieke plek, misschien wel van honderden kilometers. En vervolgens weer terugkwamen en in het veen terechtkwamen.
En hoe zit het met de notie van het moeras als levensgevaarlijke plek voor de mens? "Het wordt vaak zo neergezet als plek waar je maar beter niet kon komen, waar je dwaallichtjes en witte wieven tegenkwam. Wat we door allerlei archeologische aanwijzingen zien is dat mensen toch die venen ingingen. Er zijn houten veenwegen en waarschijnlijk staken ze er ook al vroeg turf. Ik denk dat het beeld van die hele geheimzinnige afgelegen plekken een beetje genuanceerd moet worden."
Tot slot, als Van Beek nu eens terug mocht met een tijdmachine? "Oh, ik zou wel een kijkje willen nemen aan de rand van dat grote Bourtangerveen. Als je zeg maar ter hoogte van Emmen ofzo de Hondsrug af zou lopen en dan één blik werpen over dat uitgestrekte hoogveen. In de richting kijkend van het hedendaagse Duitsland. Dat moet echt een imposant gezicht zijn."
Het hele gesprek met Dr. Roy van Beek wordt uitgezonden in Drenthe Toen op zondagmiddag 29 januari van 12.00-14.00 uur op Radio Drenthe.
De resultaten van het onderzoek zijn terug te lezen in een artikel dat onlangs verscheen in het prestigieuze Britse vakblad 'Antiquity'. Vrij vertaald luidt de titel: 'Moerassen, botten en lichamen: het achterlaten van menselijke resten in Noord-Europese moerassen (9000 voor Christus - 1900 na Christus)'.
Still Drenthe Toen
Drenthe Toen op Radio Drenthe © RTV Drenthe

Heb je een nieuwstip, nieuwe informatie óf heb je een foutje gespot? Stuur een bericht, foto of filmpje via WhatsApp of mail de redactie.