Roma en Sinti hopen met nieuwe expositie op meer erkenning voor gruwelijke geschiedenis

Ze worden onderdrukt en vervolgd. Zo ook in de Tweede Wereldoorlog. Vanuit Kamp Westerbork worden op 19 mei 1944 in totaal 245 Sinti en Roma naar vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Ze worden in een speciale Lager voor 'zigeuners' gestopt. Slechts 32 overleefden de oorlog.

In Herinneringscentrum Kamp Westerbork opende vandaag de tentoonstelling De lange schaduw van het verleden. Volgens het herinneringscentrum is het een geschiedenis die "na de bevrijding snel in de vergetelheid raakte". Na de oorlog zaten veel mensen niet te wachten op de verhalen van overlevenden. "De stigmatisering bleef. De stereotyperingen verdwenen niet."

Bij binnenkomst valt meteen de op schaal nagemaakte traditionele woonwagen op. "Een belangrijk deel van ons leven. Een familielid heeft dit gemaakt", vertelt Lalla Weiss vol trots. Weiss is de komende drie maanden gastconservator. Als aanvoerder van een groep Sinti en Roma stelde ze met zorg de tentoonstelling samen.

"Ik krijg hier warme gevoelens van", kijkt ze stralend richting de woonwagen. "Hier achter de wagen lag altijd een bundeltje stro", wijst ze. "En in de bagagebakken hieronder sliepen de jongens in de zomer. En de meiden dan in de wagen."

Maar de tentoonstelling is veel meer dan een kennismaking met de cultuur van Sinti en Roma. Het vertelt vooral over de gruwelijkheden waar ze mee te maken hadden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

"Ik vind het belangrijk dat de wereld te horen krijgt wat er met deze mensen gebeurd is", vertelt Weiss over het waarom van de expositie. Volgens haar zijn Roma en Sinti te lang een ondergeschoven kindje geweest van de geschiedenis.

"Dat voelt niet alleen zo, dat is gewoon zo", zegt ze stellig. Als voorbeeld noemt ze het onderwijs: "Als het gaat om de Tweede Wereldoorlog - met alle respect - gaat het altijd over de Joden. En dan misschien nog twee of drie regeltjes over de zigeuners, die zijn er ook nog."

"We hebben te lang onze mond gehouden", vervolgt ze haar verhaal. "Uit angst. Omdat we zijn wie we zijn, en we daarom werden weggevoerd." Maar Weiss wil haar mond niet meer houden. Al op haar negende belooft ze haar vader dat als ze later groot is zij de wereld gaat vertellen wat er met de Roma en Sinti is gebeurd.

Volgens Weiss komt het spreken over het verleden nu langzaam op gang. Volgens de gastconservator zitten er binnen de gemeenschap veel mensen met een trauma. "Daar moet iets mee gedaan worden", zegt ze daarover. "Uiteindelijk moeten wij duidelijk maken dat wij ook maar gewone mensen zijn, maar wel met een geschiedenis die nog steeds niet erkend is."

In de tentoonstelling staat centraal hoe dat pijnlijke verleden nog altijd doorwerkt in het heden. "Ook veel Sinti en Roma zelf leefden decennialang in de lange schaduw van het verleden. De oorlog was 'een ravijn van ellende en dood waar niemand in wilde kijken'", aldus het herinneringscentrum.

Het verhaal van de Sinti en Roma wordt verteld aan de hand van persoonlijke verhalen, afbeeldingen, muziekstukken, gedichten, video's en historische voorwerpen. De tentoonstelling is samengesteld door een groep Sinti en Roma, onder aanvoering van Lalla Weiss als gastconservator.

De vervolging van Sinti en Roma was er niet vanuit het niets. Halverwege de jaren 30 houdt een onderzoekinstituut in nazi-Duitsland zich bezig met het 'zigeunervraagstuk', onder leiding van arts en psychiater Robert Ritter. Volgens het herinneringscentrum is Ritter gespecialiseerd in Kriminalbiologie. "Deze tak van de wetenschap veronderstelt dat de neiging tot crimineel gedrag een erfelijke eigenschap is. Over Sinti en Roma koestert Ritter grote vooroordelen. Ze zouden zich door hun driften laten leiden, niet in staat te zijn tot nadenken en een gebrek aan werklust hebben."

Ritter en zijn onderzoekers reizen het land door om data te verzamelen. Eind jaren 30 hebben ze informatie over 20.000 personen. Ze concluderen dat in Duitsland bijna alle onderzochten 'halfbloed' zijn. De Sinti en Roma mengden zich decennialang met 'Duitse criminelen' en 'asocialen'. Kortom: ze vormen een inferieur ras. Ritter doet het voorstel om de groep onder te brengen in afgesloten koloniën.

Het pseudowetenschappelijk onderzoek van Ritter vormt in de oorlogsjaren de basis voor de Sinti- en Romavervolging. De ideeën worden overgenomen door SS-leider Heinrich Himmler, die het heeft over "de bestrijding van de zigeunerplaag". In de oorlogsjaren worden naar schatting meer dan 1 miljoen Sinti en Roma omgebracht.

In het voorjaar van 1944 wil de Duitse bezetter de Sinti en Roma in Nederland oppakken. Op 14 mei wordt een telegram gestuurd naar verschillende politie-eenheden. De telegram heeft het doel "eener centrale aanhouding van alle in Nederland verblijvende personen, die het kenmerk der zigeuners bezitten". Het is de bedoeling dat op 16 mei - twee dagen later - alle "zigeunerfamilies, alle kinderen inbegrepen" worden opgepakt en naar Kamp Westerbork gestuurd.

Volgens het herinneringscentrum bleek in het kamp dat de politie te veel mensen tot de groep van 'zigeuners' rekende. "Ongeveer driehonderd personen bleken geen Sinti of Roma, maar reizigers (woonwagenbewoners). Zij werden kort na aankomst vrijgelaten. Ruim vijftig Sinti en Roma hadden daarnaast een paspoort van een neutraal of geallieerd land. Ook zij mochten uit het kamp vertrekken", beschrijft het.

De 245 mensen die wel Sinti en Roma zijn, worden in het strafgedeelte ondergebracht. Drie dagen later vertrekt een trein met de groep naar het oosten. Eindbestemming: Auschwitz-Birkenau. Ze komen er op 22 mei van dat jaar aan. Ze zitten in een speciaal gedeelte met meer dan 22.000 Sinti en Roma.

Een bekend gezicht van de Sinti- en Romavervolging is de 10-jarige Settela Steinbach. Ze is te zien op de beroemde Westerborkfilm van gevangene Rudolf Breslauer. Het meisje kijkt door een opening in de wagon. Lange tijd werd ze zelfs gezien als het gezicht van de Jodenvervolging, tot in 1994 duidelijk werd dat ze geen Joods meisje was, maar tot de Sinti en Roma behoorde. Settela werd in de zomer van 1944 vergast, net als vele familieleden.

Ondanks de vele nare verhalen gaat Weiss door met haar missie voor meer erkenning. Ze put onder andere kracht uit het verhaal van haar oma. Die samen met haar man en vijftien kinderen ternauwernood deportatie ontlopen. Terwijl ze op het station staan te wachten begint een van haar zoons viool te spelen.

"Op dat perron liep Toni Boltini, een circusdirecteur. Die loopt op het geluid af en vraagt aan mijn opa of zij een orkest zijn", aldus Weiss. Boltini is zelf een paar dagen ervoor al zijn Joodse muzikanten kwijtgeraakt.

"Dus Boltini loopt op een paar hoge piefen van het Duitse leger af. Hij zegt dat hij niet meer kan spelen voor de officieren en generaals zonder orkest. En zo is mijn familie uiteindelijk gered."

En zo redt de muziek die zo belangrijk is voor Roma en Sinti het leven van haar familie. En dus kijkt ze vol trots naar een schilderij van haar oma dat in de expositieruimte hangt. "Het is een krachtig mens. Door haar heb ik mijn warme hart", knikt Weiss tevreden.