Het Drentse verhaal achter de honderdduizend Europese Stolpersteine

Struikelsteen aan de Groningerdwarsstraat in Assen, 2018
Struikelsteen aan de Groningerdwarsstraat in Assen, legging 2018 © RTV Drenthe / Marjolein Lauret
De goudkleurige struikelstenen ter nagedachtenis aan slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog zijn in Drenthe niet meer uit het stads- en dorpsgezicht weg te denken. Vrijdag werd de honderdduizendste Stolperstein van Europa gelegd in het Duitse Neurenberg, met daarop de naam van verzetsheld Johann Wild, een van de slachtoffers van het nazibewind.
Met elke geplaatste struikelsteen wordt gewerkt aan het levend houden van een collectieve herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Dat het leggen van de stenen gestaag vordert, blijkt uit het aantal van 100.000 dat sinds 1992 door heel Europa is aangelegd.
"Dat zegt eigenlijk in de eerste plaats dat wij nog niet klaar zijn met herdenken. Niet alleen in Duitsland, want Stolpersteine liggen inmiddels in 25 Europese landen", vertelde Frank van Vree, oud-directeur van het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) op NPO Radio 1.

Eerste Drentse stenen in Zuidlaren

De eerste Drentse struikelstenen werden aangelegd in het Zuidlaarder trottoir. Dat gebeurde in april 2009. Hans Sietsma was er als bestuurslid van Behoud Synagoge Zuidlaren nauw bij betrokken. "We lazen over de Stolpersteine en dachten: kunnen we ze in Zuidlaren niet aanleggen?", reconstrueert hij.
Er werd contact gelegd met de uitvinder van de herdenkingssteen: Gunter Demnig. "Hij vroeg 90 euro per steen, en kwam ze daarna persoonlijk leggen", aldus Sietsma, die nog weet dat de vereniging met de pet door het dorp ging. "Bij bedrijven en personen verzamelden we geld, waardoor we klus konden laten uitvoeren."

Gunter Demnig

Sinds 1992 maakt kunstenaar Gunter Demnig steentjes met een messing bovenlaag die gelegd worden in de stoep voor de laatste (vrij gekozen) woning van iemand die tijdens de Tweede Wereldoorlog slachtoffer geworden is van de nationaal-socialistische beweging. De Stolpersteine worden vanaf 2000 in Duitsland met ambtelijke vergunningen geplaatst.
De stenen zijn van beton. Op de kop zit een 10 bij 10 centimeter messing plaatje, met de naam, geboortedatum, deporetatiedatum, plaats en datum van het overlijden van de herdachte persoon aangebracht.
In Nederland werd de eerste struikelsteen op 29 november 2007 gelegd in Borne. Inmiddels zijn er naar schatting meer dan 10.000 herdenkingsstenen door het hele land.

Herinnering

Zoals beloofd reisde Demnig af vanuit Keulen naar Noord-Drenthe om de achttien handgemaakte Stolpersteine (elk voor een slachtoffer) aan te leggen. Ze liggen voor vijf woningen, tijdens de oorlog eigendom van Joden die later zijn gedeporteerd. "Het zijn stenen met een koperen plaatje met daarop de naam van de persoon, de geboortedatum, datum van overlijden en de plek van overlijden", licht Sietsma toe, die verder het belang van de stenen benadrukt.
"De naam struikelstenen is er niet zomaar; ze liggen gewoon op het trottoir en kan er zo over struikelen." En dat heeft een reden, vervolgt Sietsma. "Het is de bedoeling dat je aan de oorlog wordt herinnerd. Aan de mensen die slachtoffer zijn geworden van het nazisme, de vervolgingswaanzin van de Duitse bezetter. En herinneren, dat lukt alleen als je weet wat er gebeurd is", sluit hij af.

Symbolische locatie

De locatie waar de honderdduizendste in Europa is gelegd, Neurenberg, heeft veel symbolische waarde volgens oud-NIOD-directeur Van Vree. "Neurenberg is op drie manieren verbonden met die nazistische vervolgingen. Dit was de plek waar de nazi's hun partijdagen hielden, waarbij Hitler grote massa's toesprak."
Verder vormden de rassenwetten van Neurenberg een juridische basis voor de nazi's voor de stelselmatige vervolging van Joden en zigeuners. En in de jaren na de oorlog werden de belangrijkste daders veroordeeld bij het tribunaal van Neurenberg.

Internationalisering

Volgens Van Vree laten de Stolpersteine ook zien dat de Holocaust een 'Europese herinnering' is geworden. "De herinnering is niet meer gebonden aan landen, maar het is Europees."
Ook noemt de voormalig directeur van het NIOD de democratisering van monumenten heel opmerkelijk. "In plaats van een heel groot monument zet je een aantal kleine steentjes en dit zijn burgerinitiatieven. Soms komt het voort uit familie, soms uit bewoners van een huis of buurtverenigingen. Het zijn echt initiatieven van onderop, dat maakt dit wel heel bijzonder. Mensen kunnen zelf vormgeven aan een herinnering aan iemand."

Heb je een nieuwstip, nieuwe informatie óf heb je een foutje gespot? Stuur een bericht, foto of filmpje via WhatsApp of mail de redactie.