Bevrijding van Kamp Westerbork: einde aan lange en onzekere tijd

Het is eind maart in Kamp Westerbork en vanaf het terrein is het geluid van kanongebulder duidelijk te horen. Op dat moment verblijven nog honderden mensen in het kamp. Velen van hen verwachten dat de bevrijding nabij is, maar waar ze over twijfelen is hun eigen lot.

"Het is vooral de vraag: 'wat gaat er met ons gebeuren?'", vertelt Guido Abuys, conservator van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. "Worden we nog geëvacueerd? Worden we nog geëxecuteerd?" Voor zijn werk sprak Abuys met veel kampoverlevenden en bestudeerde hij daarnaast talloze dagboeken en beschrijvingen die gaan over de bevrijding en het verblijf in het kamp.

"Niemand weet dat op de periode voorafgaand aan de bevrijding in het Lagerkommandantur, het kantoor van de kampcommandant, een concept-memo wordt opgesteld om van het kamp een internerings- en uitwisselingskamp te maken. Tot op de dag van de bevrijding blijft er daardoor onzekerheid onder de gevangenen."

Dat grote gevoel van onzekerheid wordt versterkt als op 4 april een treintje het terrein op komt rijden. De gevangenen worden gevraagd het treintje schoon te boenen. "Gevangenen zijn in de war: worden we dan alsnog op transport gezet?" vertelt Abuys.

Maar het treintje wordt volgeladen met allerlei inventarissen van het kamp. "Met bagage, uniformen en schrijfmachines van de in het kamp aanwezige SS'ers. Met levende koeien, geslachte koeien. Het treintje rijdt uiteindelijk naar Groningen en dan is het uiteindelijk afwachten wat er gaat gebeuren."

Er wordt veel radio geluisterd en wanneer de kampbewakers, waaronder commandant Albert Gemmeker, op 11 april vertrekken, is de hoop groot. Sonja van de Hert-Bronkhorst, werkt in het weeshuis van het kamp. Ze schrijft volgens Abuys in haar haar naoorlogse 'Vertelsels': "Ik had mijn oudste jongens zelfs van de barak af moeten commanderen. Ze waren in hun enthousiasme op het dak geklommen, in de hoop iets van de naderende Canadezen te zien."

Toch duurde het lang voordat de Canadezen Westerbork bereikten. Het kamp lag namelijk niet op de route en was daarnaast ook geen hoofddoel. "Het hoofddoel was om Assen te bevrijden en daarna naar Groningen te gaan. Men wist van het bestaan van Westerbork, maar het was een bijzaak", legt Abuys uit. "Pas toen er contact werd gelegd tussen de Canadezen en de kampgevangenen, is er een groep verkenners richting Kamp Westerbork gegaan."

Alle kampgevangenen werden bijeengeroepen om de onrust te beperken. "Er wordt een toespraak gehouden door Aad van As, dienstleider van de buitendienst, om in het kamp te blijven. En op het moment dat die toespraak bezig is, komt iemand van het secretariaat en schreeuwt: 'Er is telefoon, de Tommies zijn bij de kampboerderij'."

"Geen ander antwoord zou een meer verrassend effect gehad hebben dan dit. De ramen en deuren vlogen open en iedereen begaf zich al juichend naar de kampboerderij", schrijft Van As in zijn dagboek.

"Toen werd het interessant, want die Canadezen hadden van alles bij zich: sigaretten, chocolade", vertelt Abuys. "Na de bevrijding van het kamp besluiten ook Canadese troepen om zelf in het kamp te gaan overnachten. Er worden allemaal tenten opgezet, er worden potjes gekookt en ze delen van alles uit. Er is interactie, 's avonds wordt een feest gehouden."

Het is nu precies 75 jaar geleden dat onder het luidkeels zingen van het Wilhelmus de Nederlandse vlag voor het voormalige kantoor van kampcommandant Gemmeker werd gehesen. Op 13 september herdenkt Herinneringscentrum Kamp Westerbork die bevrijding.