Gehucht, buurtschap of dorp, wie bepaalt dat?

Deze vraag werd ingestuurd naar Zoek het uit!, én won de stemronde van juni met 53 procent van de stemmen.

Wie bepaalt of iets een dorp is of een buurtschap lijkt een simpele vraag. Het antwoord ligt iets ingewikkelder. Er is namelijk niet iemand die dat bepaalt. Voor de wet is het totaal niet relevant of we iets een buurtschap of een dorp noemen. De wet spreekt sinds 1851 namelijk alleen van 'woonplaats' en 'gemeente'. Of die woonplaats een dorp of een buurtschap of een gehucht of een vlek is, dat is niet van belang.

Het heeft wettelijk geen enkele consequentie meer of een plaats als buurtschap, dorp of stad wordt benoemd. Tegenwoordig is het dus alleen nog een gevoelsmatige zaak.

De overheid gebruikt dus vooral 'woonplaats' als begrip in de in 2009 ingevoerde gemeentelijke Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG). Dit bestand is voor het plaatsnamengedeelte gebaseerd op het postcodeboek.

Het postcodeboek werd in 1978 ingevoerd. Hierin staan de plaatsnamen die in de postadressen van de postcodetabellen staan. Eerst was dit postcodesysteem alleen bedoeld om het sorteren van de post te vergemakkelijken en te mechaniseren. De maatschappelijke functies van de postcode (zoals het in systemen zoeken op postcode en huisnummer, en dat je dan de straatnaam en woonplaats erbij krijgt) kwamen pas jaren later.

In het postcodeboek staan ongeveer 2.500 plaatsnamen. Veel kleinere plaatsen zijn 'postaal/administratief gemakshalve' met een nabijgelegen grotere plaats samengevoegd. Hierdoor missen vrijwel alle 4.000 buurtschappen plus ongeveer 200 dorpen in Nederland in de lijst die door de overheid gebruikt wordt om de woonplaats aan te duiden.

Dat is dus hoe de dorpsvlag er -wettelijk gezien- bij hangt. Maar hoe zit dat dan als we kijken naar hoe we deze kernen in de volksmond dorpen, gehuchten of buurtschappen noemen?

Onder een dorp wordt van oudsher een plaats bedoelt mét een kerk, die geen stad en geen buurtschap is. Soms gaat het om een plaats zonder kerk, die ter plekke toch als een dorp wordt beschouwd. Een buurtschap promoveerde in vroeger tijden vaak tot dorp op het moment dat er een kerk werd gebouwd, en er een eigen parochie kwam.

Toch zijn er hier veel uitzonderingen op die de regel bevestigen. Met name in Drenthe en Friesland zijn nog veel kernen zonder kerk, die door de bewoners zelf toch als dorp worden beschouwd. Andersom zijn er ook tientallen kleine plaatsen met een kerk die lokaal toch niet als dorp worden beschouwd, kennelijk omdat ze nooit tot een kern van enige omvang zijn uitgegroeid. Een Drents voorbeeld hiervan is Blijdenstein in de gemeente De Wolden.

Dorpen worden soms nader gekwalificeerd aan de hand van de ligging of aard, zoals kerkdorp, streekdorp, lintdorp, veenkolonie.

Buurtschap is de term die tegenwoordig wordt gebruikt voor een huizengroep in het buitengebied. Dat wil zeggen, buiten de bebouwde kom of kern van een stad of dorp. Doorgaans dus zonder kerk, en de plaats wordt met een bepaalde naam aangeduid. Een buurtschap wordt ook wel een gehucht genoemd.

Om op de ingestuurde vraag terug te komen: Vroeger kon een buurtschap een dorp worden, door er een kerk te bouwen en een parochie te stichten. Het is alleen geen zekerheid dat het buurtschap dan ook een dorp wordt, zie de hierboven genoemde uitzonderingen.

Maar hoe zit het dan met de plaatsnaamborden, als het wettelijk niet uitmaakt of iets een dorp of buurtschap is? Eenvoudig, die borden hebben daar niets mee te maken, anders dan dat ze de plaatsnaam aangeven. Waar de plaatsnaamborden wél alles mee te maken hebben, is of het gebied bebouwde kom is of niet.

Blauwe borden met een plaatsnaam in witte letters wordt vaak gezien als plaatsnaambord van een dorp. Waar het echter om gaat, is dat het bord het begin van de bebouwde kom aangeeft. Er zijn in Nederland ook buurtschappen met een bebouwde kom, al zijn het er niet veel. Deze buurtschappen hebben dan ook een blauw bord.

De witte borden met blauwe letters zijn bedoeld om de plaatsnaam aan te geven, terwijl er geen sprake is van bebouwde kom. De gemeente bepaalt of iets bebouwde kom is of niet.

Buurtschappen liggen meestal met dunbebouwde lintbebouwing of verspreide bebouwing buiten de bebouwde kom van een stad of dorp waar ze (voor de postadressen) bij horen en hebben daarom witte plaatsnaamborden. De witte borden hebben wettelijk gezien verder geen betekenis, in tegenstelling tot de blauwe borden.

Omdat er geen wettelijke betekenis aan de witte plaatsnaamborden voor buurtschappen hangt, zijn de naam en de spelling van buurtschappen vaak ook niet formeel vastgesteld. Dit kan leiden tot verschil in spelling in bijvoorbeeld straatnamen, plaatsnamen, richtingwijzers, in atlassen en dergelijke. Een voorbeeld hiervan is De Musels (of De Mussels) in Beilen.

Wanneer een kern een buurtschap of een dorp genoemd wordt, is dus veelal afhankelijk van de geschiedenis en cultuur van de plaats. Als men de plaats een buurtschap noemt, is dat wat het is. Noemt men het een dorp, dan beschouwen we het als dorp. Wie dat bepaalt? Nou, wij met zijn allen, dus eigenlijk.

Wil je weten hoe het zit met een stad of heb jij een andere vraag voor Zoek het uit!? Stuur deze dan hieronder in.