Heftige brand in 1820 verwoestte Beilen bijna volledig

Het is een droge zomerse dag in Beilen, een stevige wind waait door het welvarende dorp. Weinig bijzonders op deze 8 augustus in het jaar 1820. Maar rond 9.30 uur in de ochtend gaat het helemaal mis in de smederij van Remmelt Kuik in de Brinkstraat. Bij het smeden van ijzer ontstaan dusdanig serieuze vonken dat even later het hele gebouw vlam vat.

Hoe dat kan? De vonken van het smeden slaan over op het hooi dat even verderop ligt opgeslagen. Er is geen houden meer aan: het vuur breidt snel uit en met de zuidwestelijke wind lopen ook andere woningen gevaar.

Lute van de Bult is bestuurslid van de Historische Vereniging Gemeente Beilen. "De meeste mannen waren op het land aan het werk en de kinderen waren ook mee", vertelt hij. Op een bepaald moment kijkt een van de dienstmeiden achterom en ziet rookwolken boven het dorp uitkomen. Wanneer het erger wordt, gaan ze halsoverkop terug naar Beilen om te redden wat er te redden valt. "Het was natuurlijk complete paniek."

In Beilen staan op dat moment 98 woningen, vooral boerderijen met een dak van riet of stro die bovendien niet heel ver van elkaar af staan. Het gevolg laat zich makkelijk raden. Het vuur bij Remmelt Kuik slaat over op de andere boerderijen. Binnen een paar uur zijn liefst 77 woningen aan de Kruisstraat, de Brinkstraat en de Hekstraat volledig in de as gelegd. Het gemeentehuis naast de smederij heeft het geluk dat het uit de wind staat en overleeft. Ook de Stefanuskerk en de school blijven ongeschonden, mede omdat die een pannendak hebben.

Secretaris Jan Wessels van de Historische Vereniging heeft zich net als Van de Bult in de brand verdiept. Hij vertelt dat het drama van 200 jaar oud landelijke bekendheid krijgt. "In het hele land werd erover geschreven. De Arnhemse Courant zegt zelfs een getuigenverslag te hebben."

Die krant drukt inderdaad het verhaal van een getuige af en schrijft dat een 'stijve zuidweste wind de vlammen met kracht deed overslaan tot de belendenden huizen'. Uit het getuigenverslag blijkt verder dat blussen van het vuur bepaald niet van een leien dakje gaat. 'Tot overmaat van de algemeene ellende is, het vaarwater een groot kwartier ten zuidwesten van het dorp verwijderd: brandspuiten waren niet voorhanden; en de meeste ingezetenen, die middelen ter blussing hadden kunnen aanvoeren, bevonden zich, in den aanvang, buiten het dorp, in het bouwland op de es.'

Foto's van die tijd zijn er niet, want fotografie bestaat dan nog niet. Op één van de afbeeldingen van later datum is een muuranker met het bouwjaar 1821 zichtbaar. Inmiddels zijn alle huizen en boerderijen die toen zijn herbouwd ook alweer verdwenen.

De vier brandwachten in Beilen kunnen niet veel doen. Ze hebben geen brandspuit, ook is er geen water in de buurt. Later hebben ze daarom zogeheten brandkoelen aangelegd, waar water in voorraad is.

Het enige gereedschap dat de brandwachten hebben, is een haak om bijvoorbeeld muren om te kunnen trekken. Water uit putten, de Beilervaart en de Beilerstroom is te ver weg. Het gevolg is dat het vuur, dat tot achter in de Bisschopsstraat komt, niet te stoppen is. Volgens schattingen is binnen anderhalf uur meer dan de helft van het dorp verwoest. 'De gehele plaats was één vuur', aldus de Arnhemse Courant.

De schades lopen uiteen van 3.000 tot 18.000 gulden. Een aantal schades van boven de 10.000 gulden wordt gemeld door eigenaren van meerdere panden. Om bij te dragen aan het herstel van Beilen worden in het hele land collectes gehouden. Zelfs het Koninklijk Huis schenkt geld, evenals provinciale besturen en steden. Er is in totaal 87.374 gulden gedoneerd, vertelt Wessels. "En het verzekerde bedrag was ongeveer 40.000 gulden. De totale schade werd vastgesteld op 216.648 gulden, dus de verwachting was dat men wat langer moest sparen om alles weer te herstellen."

"Mensen hadden helemaal niks meer, geen kleding, geen huis, geen voedsel", vult Lute van de Bult aan. Jan Wessels: "Omgerekend kom je op ongeveer 2 miljoen euro schade. Het ging vooral om boerderijen, of boerderijen met een winkeltje voorin. Er waren 36 landbouwers en 21 kooplieden en allerlei ambachten. Maar heel veel mensen hadden zelf nog één of twee koeien, ook notabelen hadden die wel."

Wessels wijst op een kadastrale kaart uit 1832 waaruit blijkt dat Beilen alweer 'in volle glorie' is. Er is bij de bouw van nieuwe woningen bovendien een belangrijke les geleerd. Wessels: "Bij de brand is een aantal gebouwen met een pannen dak gespaard gebleven. Nieuwe woningen kregen geen rietbedekking meer. En er mocht geen hout in de schoorsteen meer gebruikt worden."

Bij de brand is één persoon om het leven gekomen. Het gaat om een oude vrouw die bij haar vlucht voor het vuur vermoedelijk buiten achter een heg is blijven haken. Ze overlijdt een dag later. Verder zijn enkele varkens overleden. Het melkvee en paarden blijven ongedeerd.

De Historische Vereniging Gemeente Beilen wilde in de bibliotheek een expositie maken over de Beiler brand, maar de coronacrisis gooide roet in het eten.

Op de locatie van de Historische Vereniging Gemeente Beilen (Kruisstraat 4) is wel een kleine etalage-expositie.