Waarom vieren we Sint-Maarten niet overal in Nederland?

Sint-Maarten Gieten 2019
Sint-Maarten in Gieten 2019 © RTV Drenthe/Kim Stellingwerf
Sint-Maarten, Sint-Maarten, de koeien hebben staarten.... Morgenavond zal het in veel Drentse deuropeningen weer te horen zijn. Kinderen gaan op pad met een zelfgemaakte lampion, zingend langs de deuren op jacht naar snoepgoed.
11 November is het Sint-Maarten. Het van oorsprong christelijke feest wordt niet overal in Nederland gevierd. Hoe zit dat? Deze vraag werd ingestuurd naar Zoek het uit!. Wij trokken onze lampion vast uit de kast en gingen gewapend met lampjes op zoek naar het antwoord.

Wie was Sint-Maarten?

Eerst duiken we de geschiedenis in. Want wie was Sint-Maarten ook alweer?
Sint-Maarten heette eigenlijk Martinus. Hij werd geboren in 316 na Christus in Hongarije. Zijn ouders waren Romeinen, zijn vader was soldaat in het leger van de Romeinse keizer. Martinus trad in zijn voetsporen en hij werd gelegerd in Gallië, dat toentertijd een groot deel van West-Europa was en waarvan een deel in Frankrijk ligt.
Op een avond ontmoette Martinus aan de poort van de Franse stad Amiens een bedelaar, bibberend in de winterkou. Martinus sneed de helft van zijn mantel af en gaf het aan de arme man. 's Nachts droomde Martinus dat de bedelaar Jezus Christus was geweest. Martinus was al een tijd geïnteresseerd in het christendom en door deze droom verliet hij het leger en werd christen. Hij ging als kluizenaar wonen om zich helemaal aan het geloof te wijden.
Martinus werd erg geliefd bij de armen en kreeg veel volgelingen. Toen er een nieuwe bisschop werd gezocht in de Franse stad Tours, wilden zijn volgelingen dat Martinus bisschop zou worden. Martinus zelf had geen zin om bisschop te worden. Hij wilde liever reizen om mensen te bekeren. Maar zijn aanhangers hielden vol.
Toen ze hem naar de bisschopskerk in Tours wilden brengen, vluchtte Martinus. Om aan zijn aanhangers te ontkomen, verstopte Martinus zich in een ganzenhok. Dat was een domme zet, want ganzen maken heel veel lawaai als er een vreemde in hun hok is. Martinus werd dan ook al gauw gevonden, en zo kon hij niet meer onder zijn wijding als bisschop van Tours uit. Daarom wordt Sint-Maarten vaak afgebeeld met een gans.
Martinus (Sint-Maarten) sterft op 8 november in het jaar 397 na Christus. Hij is de beschermheilige van Frankrijk en Hongarije, maar ook van Utrecht, Bolsward, de stad Groningen, Salzburg (Oostenrijk) en Genk (België).

Waarom vieren we Sint-Maarten?

11 november is de dag dat bisschop Martinus in Tours werd begraven na zijn dood. Waarom lopen de kinderen dan met lampionnen rond en halen ze snoep op? Dit heeft er waarschijnlijk mee te maken dat er heel lang geleden rond deze tijd van het jaar winterfeesten en bedelfeesten plaatsvonden. Arme mensen, later vooral kinderen, mochten dan langs de deuren om eten en drinken op te halen en er brandden grote vuren.
Daarnaast was 11 november lange tijd het begin van de veertig dagen durende vastentijd vóór Driekoningen op 6 januari, zo meldt het Meertens Instituut. Ook volwassenen namen het er deze dag goed van, bijvoorbeeld door het eten van de Sint-Maartensgans.
De Schotse antropoloog James Frazer veronderstelt een heidense oorsprong van het Sint-Maartenfeest. Het ronddragen van het (heilige) vuur zou een voorchristelijk vruchtbaarheidsritueel zijn, wijdverspreid over West-Europa. Het heidense ritueel zou dan door de kerk zijn overgenomen, vooral om het vertrouwen van de bevolking te winnen. Andere onderzoekers stellen echter dat er niets heidens aan het feest valt op te merken. Het feest zou door de kerk zijn geïntroduceerd.
In populaire artikelen wordt ook vaak gewezen op een 'legende' over het 's avonds weggelopen rijdier van Sint-Maarten. Behulpzame dorpelingen gingen het dier toen met lichtjes voor Sint-Maarten zoeken.
Waarom we Sint-Maarten vieren zoals we dat nu doen, blijft dus een beetje vaag. Hoe het precies zit, is niet bekend. Hoe dan ook: de kinderen hebben er een leuke feestdag aan overgehouden.

Waar wordt Sint-Maarten gevierd?

In Nederland komt de viering voor in meerdere delen van het land. Niet in iedere streek lijkt de traditie even sterk te leven; in Limburg, Groningen, Friesland, Drenthe, Noord-Brabant en delen van Noord-Holland zoals West-Friesland en Kennemerland wordt de feestdag traditioneel gevierd. In mindere mate wordt Sint-Maarten gevierd in Zuid-Holland en Zeeland en in delen van Overijssel, Flevoland en Gelderland.
Maar waarom wordt het op sommige plekken wel, en op andere plekken niet gevierd? Een deel van de verklaring ligt in de oorsprong van het feest, zegt Peter Jan Margry tegen het wetenschappelijke tijdschrift Quest. Hij is onderzoeker Europese Etnologie bij het Meertens Instituut. Sint-Maarten was bij leven een Hongaars-Romeinse ridder die beschouwd wordt als de grondlegger van het katholicisme. En daar had niet iedereen iets mee in het lange tijd zeer verzuilde Nederland. "Een protestant vierde vroeger geen feest waarbij een katholieke heilige centraal stond", aldus Margry.

Geen religieus feest meer

Irene Stengs, antropoloog en onderzoeker ritueel en populaire cultuur aan het Meertens Instituut en aan de Vrije Universiteit, beaamd dat een deel in de katholieke oorsprong van het feest ligt. "Maar,", benadrukt ze, "dat is niet één op één zo over te nemen. Het is geen vaststaand iets, het is in beweging. Je kunt niet zeggen dat de plekken waar katholieke enclaves waren, dat daar nu ook Sint-Maarten gevierd wordt, en op andere plaatsen niet."
"Net als Sinterklaas is Sint-Maarten al heel lang geen religieus feest meer. En of het ergens wel of niet gevierd wordt, dat heeft tegenwoordig meer te maken met gewoontes en gebruiken, en met het overnemen van dingen, dan met het geloof. Als mensen in het nieuws veel zien of lezen over Sint-Maarten, zijn ze eerder geneigd om zelf ook iets te organiseren. Dat is altijd een beetje in beweging."

Invloed van het onderwijs

In de loop van de twintigste eeuw kwamen volksfeesten zoals Sint-Maarten steeds meer in de verdrukking, merkt Stengs op. "Kerst en Sinterklaas werden belangrijker, en lokale feesten stierven langzaam uit." Dat Sint-Maarten opnieuw populair leek te worden komt volgens onderzoeker door de opkomst van de kinderopvang en de lessen van de kweekschool. "Begeleiders zijn vaak op zoek naar manieren om de kinderen te vermaken. Dus lieten ze hen lampionnetjes in elkaar knutselen, waarmee ze op 11 november langs de deuren konden."
Naast de kinderopvang is er nog een reden dat Sint-Maarten hier en daar blijft opduiken: lokale initiatieven. "Je hebt op verschillende plekken in Nederland mensen die aandacht willen geven aan oude tradities. Bijvoorbeeld buurtgroepen die samen met scholen tochten organiseren in de wijk", vertelt Margry aan Quest. En die vind je allang niet alleen meer in de van oudsher katholieke streken. "Vandaar dat je in grote steden in de ene wijk wel optochten ziet, en in andere niet."
In coronatijd verschilt het nog weer meer waar er wel en waar er juist niet met lampionnetjes gelopen gaat worden. Elke gemeente en elke basisschool gaat daar anders mee om. Vorig jaar maakten we daarover onderstaande reportage:
Basisscholen gaan verschillend om met Sint-Maarten

Zoek het uit!

Nu dit opgehelderd is, kunnen we morgen met een gerust hart gaan Sint-Maartenlopen. Heb jij ook een vraag? Stuur die dan hieronder in:
Waarom vieren we Sint-Maarten niet overal in Nederland?

Heb je een nieuwstip, nieuwe informatie óf heb je een foutje gespot? Stuur een bericht, foto of filmpje via WhatsApp of mail de redactie.