'Tot de dood ons scheidt': de huwelijken van Kamp Westerbork

Annie Preger en Hans van Witsen
Annie Preger en Hans van Witsen © Saskia Aukema
Trouwen gaat over liefde en toekomst, maar wat als die laatste er niet is. In het aangrijpende boek 'Tot de dood ons scheidt' beschrijft Saskia Aukema tientallen bruiloften die in Kamp Westerbork tijdens de oorlogsjaren gesloten werden.
Doorgangskamp Westerbork. Op gruwelijk misleidende wijze leek het tijdens de Tweede Wereldoorlog een functionerend dorp op de Drentse hei te zijn. Met onder meer een ziekenhuis, scholen, sportwedstrijden, revues en voorstellingen. En ook met daar gesloten huwelijken. Omdat het voordelen bood; of gewoon uit liefde. Maar altijd met de gedachte van een toekomst.

'Tot de dood ons scheidt'

Saskia Aukema, fotograaf en tekstschrijver uit Amsterdam, schreef een boek over deze huwelijken: 'Tot de dood ons scheidt'. De daarin beschreven geschiedenis begint in Aukema's eigen familie: "Eigenlijk ben ik pas recent de grote vragen gaan stellen aan mijn familie: hoe zat het nou met de Joodse wortels? Toen vertelde mijn vader: 'jouw oudtante is nog getrouwd in Westerbork'. Ik wist eigenlijk niet wat ik hoorde. Het zijn zulke verschillende werelden. Huwelijken associeer je normaal gesproken met mooie dingen, misschien de mooiste dag van je leven. Dat wordt dan in één keer in je hoofd gecombineerd met het allerergste. Er ontstond gelijk een soort kortsluiting bij mij."
Verhaal gaat verder onder de familiefoto van Saskia Aukema:
Annie Preger en Hans van Witsen
Annie Preger en Hans van Witsen © Familiecollectie / Saskia Aukema

'Wij weten alles, zij wisten niks'

De oudtante van Aukema kwam in Westerbork terecht vanuit het Apeldoornse Bosch, de joodse psychiatrische inrichting, samen met haar toenmalige verloofde. "Waarschijnlijk was het liefde op het eerste gezicht. Uit archiefmateriaal blijkt dat Annie Preger en Hans van Witsen vlak na elkaar in het Apeldoornse Bosch zijn komen werken en twee maanden later zijn verloofd. In de nacht van 21 op 22 januari 1943 is het Apeldoornse Bosch vrij hardhandig ontruimd. Alle patiënten zijn in één keer door naar Auschwitz gegaan en hebben dat niet overleefd. Zo'n honderd mensen uit de inrichting gingen naar Westerbork, onder wie mijn oudtante en haar verloofde. Toen bleek dat zij daar nog konden trouwen hebben zij daar gebruik van gemaakt."
Er was op een gegeven moment een bruidsjurk die rouleerde in het kamp. En een bruidssluier.
Saskia Aukema

Trouwen op het kampterrein

Annie Preger en Hans van Witsen trouwden op 28 januari 1943. Aukema: "Ik heb van heel veel huwelijken kunnen bekijken hoe het ging. En dan kun je een puzzel leggen. In elk geval weet ik dat ze één van de elf stellen waren die die dag getrouwd zijn en dat zij de eerste waren, om 11.00 uur. Ze hadden twee getuigen, collega's uit het Apeldoornse Bosch. Er was een ambtenaar van de burgerlijke stand, Molhuizen, hij sloot de meeste huwelijken in het kamp, zo'n 209. Tot hij zelf werd opgepakt overigens."
"Er was ook een gebouwtje op het terrein van de burgerlijke stand, daar gingen de stellen dan naar toe. Sommigen trouwden zelfs in het wit, maar dat was wel een uitzondering. Er was op een gegeven moment een jurk die rouleerde in het kamp. Er was ook een bruidssluier, sommige bruiden omschreven het als een soort vitrage, maar als je 'm dan een beetje goed plooide dan leek dat nog ergens op. Dus mensen probeerden er echt wat van te maken", vertelt Aukema.
'Tot de dood ons scheidt': de huwelijken van Kamp Westerbork

'Het vileine systeem van de valse hoop'

Als je gaat trouwen, ben je bezig met je toekomst. "Ja, precies. Wij weten hoe het afloopt, en welke bedoelingen er eigenlijk waren met deze mensen. Aan hun werd het idee gegeven dat ze een toekomst mochten hebben, dat ze er mochten zijn. Uiteindelijk was het vooral ingericht om ze koest te houden. Westerbork was een kamp met minimale bewaking. Het kamp werd eigenlijk gerund door de gevangenen zelf, er zijn weinig uitbraken bekend, ook weinig opstanden. Ze waren wel bang, heel bang, maar wisten niet precies waarvoor en ik denk dat als ze hadden geweten wat er zou gebeuren, wat wij nu weten, dan was het misschien een ander verhaal geweest."

36 dagen getrouwd

"Kort na het huwelijk is mijn oudtante in het ziekenhuis terecht gekomen. Niet als verpleegster, wat ze was, maar als patiënt. Zij is er nog geopereerd en terwijl ze herstellende was van die operatie is zij op de trein gegaan naar Sobibor, de eerste die vanuit Westerbork naar Sobibor vertrok. Ze hebben nog een heel aangrijpend kaartje uit de trein gegooid, dat ze goede plaatsen hadden en dat ze hoopten dat ze iedereen snel weer zouden zien. Sobibor was een kamp waar niemand, of bijna niemand, weer van terug kwam. Dus ze zijn slechts 36 dagen getrouwd geweest."
Luister hieronder naar het gesprek in Drenthe Toen met Saskia Aukema:
23/01 DToen * gesprek Saskia Aukema

Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust

"Mijn boek verschijnt op 27 januari, op Holocaust Memorial Day, de Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust, en aan de vooravond van het huwelijk van mijn eigen oudtante Annie en haar geliefde Hans. Toen ik die twee data zag staan in de agenda dacht ik: 'dan moet het af'. Het was heel ingewikkeld om het op tijd af te krijgen, maar het is gelukt."
Is er ook een gevoel van opluchting dat het af is, nu? "Ik ben er van overtuigd dat zodra het verschijnt er weer nieuwe verhalen komen; dat mensen foto's hebben... Dit boek is een soort tussenstadium. Maar het is zo'n intensief project geweest, dat het ook goed is dat er nu een afronding is."
'Tot de dood ons scheidt. De huwelijken van Kamp Westerbork' is geschreven door Saskia Aukema en is via haar website verkrijgbaar.
Foto Boekomslag Tot de dood ons scheidt
Foto Boekomslag Tot de dood ons scheidt © Saskia Aukema

Heb je een nieuwstip, nieuwe informatie óf heb je een foutje gespot? Stuur een bericht, foto of filmpje via WhatsApp of mail de redactie.