Drenthe Toen-podcast: de OD-actie 1945, deel 2; verhoren en onderduikers in de turfstrooiselfabriek

Volgens onderzoeker en schrijver Bert J. Finke is er nog maar weinig over bekend. Voor een vierdelige podcast- en radioserie leidt hij ons door Zuidoost-Drenthe. In deel 2 bezoeken we onder meer de turfstrooiselfabriek in Schoonebeek en het Landwachthuis in Coevorden.

We beginnen deel 2 aan de Beekweg in Schoonebeek, voor de boerderij waar Jan Veldwachter (lees en luister ook deel 1), zat ondergedoken tijdens de Tweede Wereldoorlog om aan de Arbeitseinsatz te ontkomen. De boerderij is gebouwd als schuur voor de Firma Veldkamp van de turfstrooiselfabriek. In de oorlog werd het pand verbouwd tot woning.

De turfstrooiselfabriek staat een eindje verderop, Bert J. Finke: "Tijdens de oorlog zat hier bedrijfsleider Hendrik de Leeuw. Ik sprak één van zijn dochters, fors in de 90, heel scherp nog. Schoonebeek stond niet bekend om het hulp bieden aan joodse onderduikers, want die waren hier bijna niet. Maar het bleek dat haar vader meer dan een jaar lang dertig joodse onderduikers heeft verborgen in de turfbulten bij de turfstrooiselfabriek van zijn werkgever."

Dertig Joodse onderduikers; een jaar lang. Maar die mensen moesten ook eten? "Ze hadden een deal met de bakker van Schoonebeek, Van Dijk. Die bakte dus in het geheim brood", vervolgt Finke. "Het is slecht met ze afgelopen. Ze zijn na een jaar vertrokken. Waar naartoe is niet bekend, maar ze schijnen opgepakt te zijn en allemaal in de gaskamers aan hun eind gekomen te zijn."

"We staan nu op het terrein van de turfstrooiselfabriek en daar lag vroeger een heel grote berg turf, het basismateriaal om turfstrooisel te maken. In de oorlog was dat een beetje stilgelegd omdat de Duitsers voor brandstof cokes nodig hadden, en ze hadden opdracht gegeven hier cokes te laten maken. Er stonden cokes-potten, een soort grote klokken. Die werden gevuld met turf en hermetisch gesloten. Doordat de lucht er niet bij kon, ontstonden turfcokes. Die werden gebruikt voor de gasgeneratoren die achterop auto's stonden. Dat gaf heel veel rook."

"Wanneer er invallen waren van de Duitsers, want die vermoedden blijkbaar wel iets, trok Hendrik de Leeuw aan de toeter, daar werd normaliter de lunchpauze mee aangegeven. Men wist dan: we moeten de potten opstoken om meer rook te maken. Dat was lastig voor de Duitsers om in te ademen en de joodse onderduikers konden dan in die rook ontsnappen."

Op foto's zijn van rond de oorlogsperiode zijn de cokespotten goed te zien. Fink: "Het waren er honderden, hoge klokken van wel twee, drie meter hoog, op een rijtje. Heel indrukwekkend."

Terug naar zondagavond 7 januari 1945. De inval bij boer Eisen. Jan Veldwachter, die daar die avond was, liep hier langs? "Ja, we waren zo-even bij het huis aan de Beekweg waar hij ondergedoken zat. Hij liep niet door het veld of door de bosjes, wat ik begrepen heb, hij liep gewoon over de openbare weg, langs het Kanaal A. Ik weet van zijn dochter dat hij de gevaren niet goed zag. Hij was roekeloos; liet zich overal zien. Uiteindelijk heeft hij zelf in de hand gewerkt dat hij gearresteerd is."

Na die bewuste 7 januari in 1945, toen loslippigheid en verraad leidden tot wat later als OD-actie Zuidoost-Drenthe bekend kwam te staan, werd een deel van de arrestanten naar het Landwachthuis in Coevorden gebracht. Onder hen Veldwachter, de commies Jan Grooters en zoon van onderduikgever boer Eisen, Geert Eisen.

Het voormalige landwachthuis staat er nog en biedt ruimte aan horeca. Bert Finke: "Toen ook, hier zat café-restaurant Abels. Toentertijd werd het gevorderd. Na de oorlog werd het ook wel 'Scholtenhuis' genoemd, naar het Scholtenhuis in Groningen, dat bekend stond als hoofdkantoor van de Sicherheitsdienst en berucht was vanwege de verhoren, Hier werden vergelijkbare martelpraktijken uitgehaald."

"Aan het eind van de oorlog was Gerard Weimar verantwoordelijk voor dit Landwachthuis van de Sicherheitsdienst. Hieronder zat aan de voorkant een kelder. Daar werden ze waarschijnlijk vastgehouden en een kamer hoger, waarschijnlijk een inpandige ruimte, werden ze verhoord en dat ging absoluut niet zachtzinnig", zegt Finke, die de getuigenverslagen las, stellig. "De details ga ik ook nu niet vertellen, dat moeten mensen maar een keer lezen, maar daar werd echt beestachtig mishandeld."

"De verhoren werden blijkbaar niet alleen door Weimar gedaan, maar ook door mensen van de SS uit Hollandscheveld, en dan hebben we het over mannen als Auke Patist en Dirk Hoogendam, die mogelijkerwijze ook hier in Coevorden een rol hebben gespeeld. Ik weet in ieder geval van andere mensen die in deze actie zijn opgepakt, dat ze door hen verhoord zijn, misschien waren zij ook hier aanwezig. Dat is dus nog een onderzoeksvraag van mij."