Drenthe Toen-podcast: de OD-actie, deel 3: ontsnappingsroutes door het veen

"Je moest vanuit Duitsland een kanaal over. De bruggen werden bewaakt, het lukte sommigen om daar overheen te komen. Dan kwam er één grote woestenij waar ze doorheen moesten ploeteren en die was uitermate gevaarlijk." Bert Finke, die uitvoerig onderzoek doet naar de OD-actie (Ordedienst) van januari 1945, die een groot deel van het verzet in Zuidoost-Drenthe oprolde, stopt de auto op deze tocht door de geschiedenis van januari 1945.

"Aan de andere kant van de grens lagen de Emslandkampen, met tienduizenden krijgsgevangenen: Russen, Fransen, Polen, Italianen en Belgen. Een aantal daarvan wist te ontsnappen, die wisten: we moeten richting Nederland, daar kunnen we misschien op een ontsnappingsroute komen." Deze routes waren georganiseerd door het verzet.

"Er waren al mensen ontsnapt die van die routes afwisten. Zij stopten briefjes in bijvoorbeeld stukken zeep, die met de Rode Kruis-pakketten naar de kampen gingen. Levensgevaarlijk natuurlijk, want er stond gewoon bij waar ze moesten zijn. Het verzet kon zo makkelijk verraden worden. We staan nu bij een schuur in de buurt van Klazienaveen, aan de Verlengde Schepersweg. Hier werden krijgsgevangenen ondergebracht."

Vlakbij ligt wat we nu kennen als het Smalspoormuseum, een plek die van cruciaal belang was in de oorlog. "De Firma Griendtsveen die hier zat, had ook veenderijen in Duitsland en had een smalspoorlijntje. Dat was natuurlijk een hele mooie lijn voor ontsnapte gevangenen. Zij wisten: als we die lijn volgen dan komen we uit bij mensen die ons helpen. Het was niet de enige route, er waren er meer. Ik heb er al minimaal vijf of zes gevonden", vertelt Finke.

"Er zijn verschillende lijnen in Zuidoost-Drenthe geweest, uiteindelijk kwamen ze bijna allemaal weer samen in Nieuw-Amsterdam. Daar was een station. Mensen gingen daar op de trein, via allerlei stappen gingen ze naar Goirle toe in Brabant en werden daar op speciale routes over de grens gebracht."

Deze 4-delige serie gaat over de OD-actie van januari 1945, die via loslippigheid en verraad naar het grote oprollen van het verzet in Zuidoost-Drenthe leidde. We hebben het in vorige delen over NSB'ers gehad, over Landwachters en de SS. Dat leefde naast elkaar met mensen die actief waren in het verzet.

Hoe groot was die laatste groep eigenlijk? Bert Finke: "Dat is heel erg lastig. Ik hoop met dit onderzoek een beeld te krijgen van dat verzet en hoe de netwerkjes in elkaar grepen. De Klazienaveners hadden weer linken met Erica en die hadden weer linken met Nieuw-Amsterdam. Omdat deze actie zo groot was en veel betrokkenen kende, denk ik dat we inzicht krijgen in het overstijgende netwerk van het verzet in Zuidoost-Drenthe. Maar we praten niet over honderden mensen."

"De NSB was groot in Drenthe. Dat wordt ons in de geschiedenis ook vaak nagedragen: Drenthe als NSB-provincie. Dit heeft een achtergrond. Drentse boeren waren voor de oorlog heel erg arm. Men vond hier dat de bestaande landbouwbelangenverenigingen te weinig deden. Toen werd Landbouw en Maatschappij, L&M, opgericht. Er zijn heel veel mensen lid van geworden omdat ze zagen dat die iets kon betekenen voor de landbouwbelangen.

In 1935 gaf L&M stemadvies: stem NSB, want hun landbouwprogramma was ook heel geschikt voor de boeren in Drenthe. Er werd massaal NSB gestemd. Toen brak de Tweede Wereldoorlog uit en L&M ging op in de NSB. Vele duizenden leden van L&M, die helemaal niets met nationaalsocialisme hadden, werden zo automatisch lid van de NSB."

We weten dat de ene NSB'er de ander niet was. Maar er zaten in Drenthe wel heel nare exemplaren tussen. Bert Finke: "Dat mag je absoluut zeggen. Ik heb ze helaas ook in mijn eigen familie zitten. Gelukkig niet mijn grootouders, maar wel neven van mijn grootvader bijvoorbeeld, die echt betrokken zijn geweest bij huiszoekingen; ook op mensen geschoten hebben. Een aantal van hen heeft de oorlog niet overleefd, of is in kampen terechtgekomen. En waarom..?" Finke heft als antwoord zijn handen in de lucht.