Drenthe Toen Podcast: de OD-actie, deel 4: NSB en verzet leefden als buren naast elkaar

Het smalspoor was onderdeel van één van die ontsnappingsroutes, want het waren er meer, die door het verzet werden gebruikt om ontsnapte krijgsgevangenen te helpen. We zitten bij Bert Finke in de auto, Finke doet onderzoek naar de OD-actie (Ordedienst) van januari 1945.

Loslippigheid tijdens een nieuwjaarsvisite van de één en het verraad van de ander had tot gevolg dat een keten aan verzetsmensen in Zuidoost-Drenthe werd gearresteerd, verhoord, en uiteindelijk deels vermoord. Ruim twintig van hen wisten te ontsnappen. Een deel van die verzetsmensen organiseerde voor die tijd de ontsnappingsroutes.

Zo'n veertig verzetsmannen werden gearresteerd. De verhoren die volgden, vonden onder meer plaats in het Landwachthuis in Coevorden. Gerard Weimar zwaaide daar de scepter. Weimar kwam uit Den Haag, maar zoals het verzet ook bestond uit lokale mensen, zaten er bij de NSB en de Landwacht natuurlijk ook vele Zuidoost-Drenten. Finke: "Wij rijden nu in Erica, langs het smalspoor, en die NSB'ers en verzetsmensen hier, dat waren gewoon buren van elkaar! Ik heb van een aantal mensen gehoord dat ze dat helemaal niet als levensgevaarlijk zagen. Het verzet zag het als een verplichting te helpen. Vanuit het geloof hadden ze die overtuiging. Ze stonden er niet bij stil dat dat grote risico's met zich meebracht."

Finke weet goed uit te leggen wat mensen beweegt bij het verzet te gaan: mededogen en de wil een ander te helpen. Wat dreef, volgens hem, mensen om bij de NSB te gaan? Bert Finke: "Een heel grote groep van de NSB'ers was natuurlijk niet actief bezig met het lastigvallen van medelanders, maar er was een klein groepje dat dat wel deed. En daar waren soms heel jonge jongens bij van 17, 18 jaar oud. Maar ook ouder, en een hele grote groep van 25 a 30 jaar oud. Misschien dachten ze: we hebben daardoor net een betere positie ten opzichte van andere mensen, we zijn net even iets machtiger. We kunnen dingen beslissen. Het is het egoïsme om macht over andere mensen te kunnen uitoefenen."

Bij de verhoren in het Landwachthuis in Coevorden was ook zo'n jonge jongen aanwezig, beaamt Finke. "Ja, Herman Holties, hij kwam van Weijerswold en was nog net geen 18 jaar toen hij begon als landwachter, onder leiding van de grote boef Weimar in het Landwachthuis in Coevorden. Hij werd bevolen gevangenen op te halen en was ook gewoon aanwezig bij de mishandelingen. Hij heeft zelf ook mensen mishandeld; sloeg ze; sloeg ze de trap af. En dan ben je 18 jaar oud! Dan denk ik: wat is er gebeurd in jouw hoofd, wat is er gebeurd in jouw leven, dat jij deze stappen zet? Ik ga zijn dossier, dat is aangelegd nadat hij na oorlog is veroordeeld, bestuderen. Ik verwacht dat daar een psychologisch rapport in zit. Dat werd door de nu bekende Pieter Baan (van het Pieter Baan Centrum, waar verdachten tegenwoordig worden onderzocht, red.) zelf gedaan."

"Er zijn bij de OD-actie zo'n veertig mensen gearresteerd, waarvan zeventien om het leven zijn gekomen. Ruim twintig mensen hoorden blijkbaar op tijd dat er razzia's aan de gang waren en zijn ondergedoken. In hen ben ik geïnteresseerd: wat is hun rol geweest? Zij verloren natuurlijk ook vrienden in die periode, want de mensen die geëxecuteerd zijn of in de kampen omkwamen, waren wel hun verzetscollega's. Dat moet heel heftig zijn geweest", vertelt Finke.

Degenen die wisten te ontkomen, ontsprongen de dans door een combinatie van geluk en toeval. "In Schoonebeek werd Arend Masselink, ambtenaar ter gemeentesecretarie, waarvan al vermoed werd dat hij iets met het verzet te maken had, op zijn werkplek gearresteerd. Dat was kort na de overval bij Eisen op de boerderij in Schoonebeek (zie ook de voorgaande delen van deze serie). Masselink vroeg of hij nog wat spullen mocht ophalen in zijn kosthuis, maakte daar gebruik van het toilet en kroop door het wc-raampje naar buiten. Dat was heel klein, maar hij was klein en heel mager. En dat is zijn ontsnapping geweest."